Хитайниң муһаҗирәттики уйғурларға қаратқан дөләт һалқиған бастуруши: “биз сени сәндинму яхширақ билимиз”

Йеқинда әнглийәдики шефилд университети шәрқий асия тәтқиқат институтиниң лектори давид тобин вә мустәқил тәтқиқатчи нийрула әлима бирликтә тәйярлиған “муһаҗирәттики уйғурларниң дөләт һалқиған бастурушқа учриши” дегән темидики чоң һәҗимлик доклат елан қелинди.

11-Апрел америкадики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши бу мунасивәт билән мәзкур доклатниң тәтқиқатчилирини доклат беришкә тәклип қилған болуп, мәзкур доклат бериш йиғиниға америка хәлқара диний етиқад әркинлики комитетиниң рәиси нури түркәл, америкадики кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң хадимлири, сиясий паалийәтчиләр вә ахбарат васитилири қатнашти.

Давид тобин алди билән мәзкур доклатқа “биз сени сәндинму яхширақ билимиз” дәп мавзу қоюлушиниң арқа көрүнүши һәққидә тохтилип мундақ деди: “бу биз зиярәт қилған бир кишигә хитай сақчиси паракәндичилик салғанда ейтқан сөзлиридин елинған бир үзүнди. Истанбулда турушлуқ бу киши өзиниң бихәтәрлики үчүн намсиз гуваһлиқ бәргәниди. Униң ейтишичә, йәрлик сақчилар 2018-2019-йили арилиқида униң лагерға соланған аилиси һәққидә учур бәргән. Бәзидә уларниң рәсиминиму йоллап бәргән. Хитай сақчиси униңға телефон қилип буниң бәдилигә әтрапидики уйғурларниң күндилик паалийәтлири, кимләр билән алақә қилидиғанлиқи һәққидики учурларни вә уларниң маңған-турған барлиқ паалийәтлирини рәсимгә тартип йоллап беришини тәләп қилған. У рәт қилған. Рәт қилғанда хитай сақчиси униңға ‛хитай күнсери күчийиватиду. Биз сени сәндинму яхши билимиз‚ дегән. У гәрчә хитайдин нәччә миң километир йирақлиқтики түркийәдә түркийәниң пуқралиқиға өтүп яшаватқан болсиму хитай дөлитиниң үзлүксиз назарәт қилишиға вә хитай компартийәсиниң башқурушиға учриған”.

Йиғин җәрянида тәтқиқатчиларниң билдүрүшичә, мәзкур доклат әнглийә, түркийә вә тайланд қатарлиқ үч дөләттә турушлуқ 50 дин артуқ кишини зиярәт қилиш арқилиқ тәйярланған. Доклатта көрситилишичә, муһаҗирәттики уйғурларға қаритилған дөләт һалқиған бастурушниң көлими наһайити кәң даирилик болуп, униң тәсири муһаҗирәттики уйғурларниң сөз әркинлики, җамаәт болуп яшаш истики вә мәдәнийитини қоғдаш иқтидарини қаттиқ чәкләйдикән.

Доклатта йәнә ши җинпиңниң “йеңи дәври” дә дөләт һалқиған бастурушниң техиму киңәйгәнлики, 2017-йилдин башлап тактикисиниң тәдриҗий өзгәргәнлики оттуриға қоюлған. Бу тактикилар йәккә шәхсләргә паракәндичилик селиш, җамаәт әрбаблирини назарәт астиға елиш, уйғурларни очуқ-ашкара сөзләштин қорқутуш, һәтта уларни иҗтимаий таратқуларда хитайниң иҗабий образлирини яритидиған, уйғур мәсилисигә хәлқараниң диққитини тартмайдиған мәзмунларни чиқиришқа мәҗбурлаш қатарлиқлар икән.

Доклатни тонуштуруш җәрянида нийрула әлима сөз қилип, хитайниң дөләт һалқиған бастуруши сәвәблик, әнглийә, түркийә вә тайланд қатарлиқ дөләтләрдә нурғунлиған уйғурларниң наһайити ечинишлиқ һаят кәчүрүватқанлиқини тәкитлиди.

У бу һәқтә радийомизға сөз қилип мундақ деди: “бир тәтқиқатчи сүпитидә болай мәйли бир уйғур сүпитидә туруп зиярәтни қобул қилған кишиләрниң бешиға кәлгән күлпәтләрни аңлап ичим шундақ сирилди. Уларниң бәзилири балилирини көрәлмәйду, бәзилири ата-анисини көрәлмәйду. Хитай сақчилири буларниң аилисини гөрүгә еливелип буларға бисим қилидикән. Шуңа муһаҗирәттики уйғурлар турушлуқ дөләтләр уйғурларға қанунлуқ туруш салаһийити бериш арқилиқ уйғурларни қоғдашқа капаләтлик қилиш керәк”.

Доклат бериш җәрянида тәтқиқатчиларниң билдүрүшичә, улар зиярәтни қобул қилған уйғурлардин “сиз қандақ әһвалда өзиңизни бихәтәр һес қилисиз?”, “қайси һөкүмәтниң чиқарған сиясәтлири сизни техиму бихәтәр һес қилдуриду?” дегәндәк соалларни сориған вә шуларниң бәргән җаваблириға асасән доклатта төвәндики тәвсийәләрни оттуриға қойған.

Һәр қайси дөләтләргә қарита: биринчидин, канада әндизисини өрнәк қилған асаста муһаҗирәттики уйғурларни бихәтәр җайларға йәрләштүрүш арқилиқ зиянкәшликкә учраш хәвипидики уйғурларни қоғдаш; иккинчидин, һәр қайси дөләтләр уйғур мәсилиси һәққидә қарар чиқарғанда уйғур мәсилисидин ениқ хәвәрдар кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә мутәхәссисләр билән алақилишииш; үчинчидин, дөләт һалқиған бастуруш һәққидики учур топлаш үчүн мәхсус бихәтәрлик қизиқ линийәси тәсис қилиш; төтинчидин, магнитиски җаза тәдбирини қоллиниш вә әмәлийләштүрүш.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға қарита: б д т мусапирлар мәһкимиси чоқум түркийәдики уйғурларниң инсанпәрвәрлик визисини қоллиши һәмдә уларниң чеградин қоғлап чиқирилиш вә паракәндичилик селиш әһвалини тәкшүрүши керәк. Б д т мусапирлар мәһкимиси тайландниң көчмәнләр тутуп туруш орнида туруватқан уйғурларға җиддий көңүл бөлүши һәмдә тәкшүрүш нәтиҗисини ашкара доклат қилиши керәк. Б д т баш катипи мусапирларни қоғдаш тоғрисида алаһидә мәслиһәтчи вә дөләт һалқиған бастурушни доклат қилидиған алаһидә хадим тәйинлиши керәк.

Доклат бериш йиғининиң ахирида давид тобин вә нийрула әлима америкаға чүшкән күни америка дөләт мәҗлиси билән көрүшкәнликини, доклатта байқалған уйғурлар учраватқан дөләт һалқиған бастуруш һәққидики учурларни америка һөкүмәт хадимлири билән ортақлашқанлиқини вә уйғурларни қоғдаш үчүн қоллинишқа тегишлик тәклип-тәвсийәлирини сунғанлиқини билдүрди.