Дәррен байлер: “пәрһат турсунниң ‛чоң шәһәр‚ романи уйғур мустәмликә әдәбиятиниң әң яхши өрникидур”

Ихтиярий мухбиримиз азиғ
2022.09.22
Дәррен байлер: “пәрһат турсунниң ‛чоң шәһәр‚ романи уйғур мустәмликә әдәбиятиниң әң яхши өрникидур” Түрмидики уйғур язғучи пәрһат турсун әпәнди. (Вақти вә орни ениқ әмәс)
RFA/Azigh

Түрмидики уйғур язғучи пәрһат турсунниң “чоң шәһәр” намлиқ романи америкадики коломбийә университети нәшрияти тәрипидин “арқа коча” (The Backstreets) дегән нам билән ингилиз тилида нәшир қилинди. Мәзкур роман америкадики уйғур мәдәнийити тәтқиқатчиси, инсаншунас дәррен байлер билән йәнә бир намсиз тәрҗиманниң ортақ тиришчанлиқида ингилиз тилиға тәрҗимә қилинған. Аптор “чоң шәһәр” намлиқ бу романида, мустәмликә астидики уйғур җәмийитиниң роһий сизмисини романдики бир образниң парчиланған дуняси арқилиқ, мурәккәп вә көп қирлиқ туйғулар тәсвиридә йорутуп бәргән.

Пәрһат турсун бу романини йиллар бурун инглизчә нәшр қилишни ойлиған болсиму, әмма тәрҗиман дәррен байлер әйни чағдики вәзийәтни нәзәрдә тутуп, шундақла язғучиға бирәр келишмәслик келишидин әнсирәп, романни вақтинчә нәшир қилмаслиқни тоғра көргән. Хитайниң 2016-йилиниң иккинчи йеримидин башлап уйғур диярида башлиған зор тутқуни давамида язғучи пәрһат турсунни өз ичигә алған миңларчә уйғур сәрхилири тутқун қилинған. Мәзкур романниң ингилизчә тәрҗимә ишиға қатнашқан намсиз бир тәрҗиманму тутулуп кетилгән. Шундин кейин дәррен байлер пәрһат турсунниң бу романини америкада нәшир қилишқа қарар бәргән.

Түрмидики уйғур язғучи пәрһат турсун әпәндиниң “чоң шәһәр” намлиқ романи америкадики коломбийә университети нәшрияти тәрипидин “арқа коча” (The Backstreets) дегән нам билән инглиз тилида нәшр қилинди.
Түрмидики уйғур язғучи пәрһат турсун әпәндиниң “чоң шәһәр” намлиқ романи америкадики коломбийә университети нәшрияти тәрипидин “арқа коча” (The Backstreets) дегән нам билән инглиз тилида нәшр қилинди.
npr.org

Бу мунасивәт билән саймон фразер университетиниң оқутқучиси, инсаншунас дәррен байлер әпәнди мәхсус зияритимизни қубул қилди. У романниң нәшир қилинишиға қарар бериш җәряни һәққидә тохтилип, мундақ деди:

“пәрһат вә бу романни тәрҗимә қилишта маңа ярдәмләшкән ярдәмчи тәрҗиманниң 2017-2018-йиллири тутқун қилинип, түрмигә ташланғанлиқи мәлум болди. Шундин кейин, ‛ярдәмчи тәрҗиманниң исмини ашкарилимай китабни нәшир қилсам, уларға әмди зиян-зәхмәт кәлмәйду‚ дегән қарарға кәлдим. Улар һәр иккәйләнниң дости болуш сүпитим билән мениң қилалайдиған әң чоң ишим, уларни қоллаш вә уларниң хитай тәрипидин өчүрүлгән ‛авази‚ ни дуняға аңлитиш иди. Шу сәвәбтин бу китабни нәшр қилишни қарар қилдим.”

Дәррен байлер, мәзкур роман һәққидә тохтилип йәнә мундақ деди: “әмәлийәттә буниңдики әң чоң тосалғу хитайниң назарәт вә контрол системиси иди. Хитай һөкүмити пикир әркинликини ‛җинайи қилмиш‚ дәп һесаблиди. Мәзкур китаб өзидә мустәмликә әдәбияти вә ирқчилиққа қарши әдәбиятниң роһини вә услублирини әкс-әттүргән.”

Мәзкур роман ингилиз тилида нәшир қилинғандин кийин, хәлқарада зор тәсир қозғиған болуп, “вол-ситрет жорнили” гезити, “нию-йорк вақти гезити”, “иқтисадшунас” гезити қатарлиқ дуняниң әң даңлиқ ахбарат вастилирида роман һәққидә мәхсус хәвәрләр вә обзорлар елан қилинған.

Язғучи пәрһат турсунниң “чоң шәһәр” романидики баш персунажниң паҗиәгә толған һаяти вә интайин мурәккәп туйғулири оқурмәнләрниң диққитини йәнә бир қетим уйғурлар һаятиға қаратқан.

Түркийәдики язғучи вә муйәссәр абдуләһәд хәндан зияритимизни қубул қилип, “чоң шәһәр” романиниң хәлқарада қозғиған тәсири тоғрисида тәпсилий тохталди.

Дәррен байлер, язғучи пәрһат турсунниң “чоң шәһәр” романиниң уйғурларниң нөвәттики вәзийити билән болған мунасивити һәққидә тохтилип, мундақ деди: “уйғур җәмийити хитайниң мустәмликә системиси тәрипидин чәтләштүрүлүшкә вә ирқий айримичилиққа учримақта. Бу ирқий айримичилиқ һөкүмәт системиси, банка системиси яки маарип системисиға қатарлиқ аппаратлар арқилиқ уйғурларниң күндилик һаятиға мәҗбурий теңилған. Аптур романда баш персунажниң кәчмишлири вә һес туйғулирини инчикилик билән теәсвирләш арқилиқ, пүтүн иҗтимаий қурулмиларни өз чаңгилиға киргүзивалған хитайниң райондики һөкүмранлиқ системисиниң маһийитини толуқ әкс-әттүрүп бәргән.”

У йәнә мундақ деди: “бу романда йәнә уйғурларниң һәрвақит өлтүрүлүш обейктиға айлиниш еһтималлиқидин бишарәт берилгән, хитай персонажлардики ирқчилиқ вә нәпрәт хаһишлири йорутилған. Романда аптур ‛нормал‚ һесабланмайдиған, ‛ғәлитә яки пайдиси йоқ‚ дәп қаралған кишиләр әвәтилидиған бир йәр һәққидиму тәсвирләр бериду. Бу бизгә хитайниң уйғур диярида 2017-йили башлиған коллектип чоң тутқунини әслитиду. Романда аптур йәнә кәлгүси йилларда немә ишларниң йүз беридиғанлиқини алдин пәрәз қилған. Һәйран қаларлиқ йери шуки, язғучи бу романни 1990-йилларда язған, 2015-йили қайта өзгәрткән иди. Бу җәрянда у уйғурлар вәзийитиниң қайси йөнилишкә қарап өзгириватқанлиқини инчикилик билән көзәткән иди.”

Хитайниң 2016-йилиниң иккинчи йеримидин башлап уйғур елида елип барған зор тутқунида, язғучи пәрһат турсун йүзлигән уйғур сәрхиллири билән бирликтә дәсләп йиғивелиш лагерлириға соланған. Кейинчә униң хитай даирилири тәрипидин 16 йиллиқ муддәтлик қамақ җазаисиға кесиветилгәнлики мәлум болған.

Пәрһат турсунниң һазир америкада яшаватқан дости вә садиқ оқурмини доктор җүрәт обул мәхсус зияритимизни қубул қилип, пәрһат турсунниң һаяти вә униң әсәрлири һәққидә өз қарашлирини сөзләп өтти.

Муйәссәр хәндан ханим зияритимиз давамида, “язғучи пәрһат турсунниң әдәбий талантиниң дуня тәрипидин етирап қилиниши, уйғурларниң қамақ вә лагерларда тәрбийәлинишкә әмәс, бәлки әркин дуняда тәрәққий қилишқа еһтияҗлиқ икәнликини көрситип бериду” деди.

Пәрһат турсун 1969-йили уйғур дияриниң атуш шәһиридә туғулған болуп, 2011-йили бейҗиңдики мәркизий милләтләр университетида чағатай тили вә уйғур фолклори кәспи бойичә докторлуқ илмий унваниға еришкән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.