Лагерлар мәсилиси қатарлиқ сәзгүр темилар муһакимә қилинған Clubhouse (сөһбәт кулуби) детали хитайда туюқсиз мода болған
2021.02.09

Әнглийәдә чиқидиған “муһапизәтчи гезити” қатарлиқ көплигән таратқуларниң 8-феврал бәргән хәвиридин қариғанда хитай һөкүмитиниң тор тосақлиридин өтүп кәткән “сөһбәт кулуби” параңлишиш детали хитай абонтлирида тосаттин мода болуп кәткән, чүнки униңда кәң-көләмдә тутқун қилинған уйғурлар, хоңкоңдики намайиш вә тәйвән мустәқиллиқи мәсилиси қатарлиқ сәзгүр темилар муһакимә қилинған.
Көпчиликкә мәлум болғинидәк, хитай дуня бойичә кәң тарқалған фесбок, ютуб, тиветтер қатарлиқларни ишлитишни чәклигән болуп, өзлиригә хәвп елип келиду дәп қариған чәт әл торлириниң һәммисини дегүдәк тақап, ғайәт зор “мудапиә теми” шәкилләндүргән. Һалбуки, Clubhouse параңлишиш детали хитайниң бу тосақлиридин вақтинчә өтүп кәткән, хитайниң ичи вә сиртидики абонтлар бу деталдин пайдилинип хитайда тилға елиш чәкләнгән уйғурлар мәсилиси, хоң коң вә тәйвән вәзийити һәққидә кәң-кушадә сөһбәтләшкән.
Авазлиқ параңлишиш детали болған Clubhouse 2020-йил 4-айда елан қилинған болуп, пәқәт алма телефонидила ишләткили болидикән, тәклипни қобул қилиш арқилиқ андин сөһбәткә қетилғили болидикән. Абонтлар бир сөһбәтханиға кирип, телефон йиғини ечиш шәклидә бир-бири билән мәлум темида муһакимә елип баридикән яки мухбирлар бир кимни зиярәт қилидикән. Clubhouse Детали пәқәт авазни йәткүзүп бериш ролини ойнайдикән. Бу бир һәптидә қизип кәткән сиясий муһакимә сәвәбидин бу деталға тәклип қилиниш кодиниң баһаси қараңғу базарда бирақла өрләп, 46 доллардин 70 долларғичә чиқип кәткән.
Хәвәрләрдә ейтилишичә, алдинқи һәптиниң ахирида хитай мухбирлири, анализчилар вә тиветтир абонтлири бу деталда тәсис қилинған бир сөһбәтханиға кирип, миңлиған хитай, уйғур вә тәйвәнликләр арисида елип берилған сөһбәтни аңлиған; сөһбәттә хитайда чәкләнгән тема болған лагерлар мәсилиси, хитайниң нәччә милйон уйғурни лагерларға солап қийнаватқанлиқи, аяллар учриған һәр хил зулум, һәммә йәрни қаплиған назарәт системиси, демократийә қатарлиқ мәсилиләр тилға елинған. Хитайчә сөһбәт елип берилидиған бир сөһбәтханиға 1000 кишидин 4000 кишигичә адәм киргән. Чәт әлдә яшаватқан уйғурларму бу сөһбәткә қетилип, хитай абонтлири билән муназирә қилишқан. Йәнә әркин асия радийоси, америка авази вә башқа хәлқаралиқ таратқуларниң мухбирлириму бу сөһбәтләргә қетилған. Охшимиған район вә вақитта сөһбәткә қатнашқанлар бир-бириниң арқисидин пикир баян қилған болуп, сөһбәт вақти бәзидә 12 саәткә йәткән.
Бу сөһбәттә хитайда яшаватқан бир хитай пуқраси пикир баян қилип, хитайда лагерларниң барлиқини етирап қилсиму, уни натсистлар қурған “йиғивелиш лагери” дегән аталғу билән аташқа қарши туридиғанлиқини билдүргән. Йәнә бир хитайму бу һәқтики көз қариши билдүрүп, ғәрбликләрниң уйғурларниң тутқун қилиниш әһвали һәққидә игилигән мәлуматлириға ишәнсиму, бәзи санларниң көптүрүветилгәнликини ейтқан. Уйғурлар ичидә униңға қарши пикир баян қилип, хитайниң җинайитини қаттиқ әйиблигүчиләр, ғәзәптин өзини басалмай қалғучилар вә көз йеши төккүчиләр болған. Буниңға көрә бәзилири башқа нуқтидин тәһлил йүргүзүп, зораванлиққа қарши бирлик вә достлуқни күчәйтиш керәклики, хитай һөкүмитиниң рәзилликини дәп хитай пуқралирини дүшмән қиливелишниң орни йоқлуқи һәққидә сөзлигән.
“ню-йорк вақти гезити” торида елан қилинған бир хәвәрдә ейтилишичә, японийәдә туруватқан винра абдуғени бу сөһбәтханиға кирип, өзиниң лагердики уруқ-туғқанлири һәққидә испат берип нурғун хитайларға һәқиқәтни аңлатқан. У өз юртидики зулум вә зораванлиқларға техичә гуман билән қарайдиған хитайлар билән муназирилишиш пурситигә еришкәнлики үчүн хурсән болғанлиқини ипадиләп мундақ дегән: “мушу ваққичә һәр хил усуллар билән хитайни әйибләп кәлдим, әгәр пурсәтла болса мән йәнә сөзләймән, сүкүттә турушни һәргиз халимаймән”.
Сиясий көзәтчи илшат һәсән әпәнди Clubhouse детали арқилиқ елип берилған сөһбәтләр һәққидә тохтилип мундақ деди: “Clubhouse гәрчә хитайда бир һәптилик үмид вә җушқунлуқ пәйда қилған болсиму, униң тизгининиң йәнила хитайниң қолида икәнлики ашкариланди, хитайниң тәвәликидики һәр қандақ нәрсә хитай компартийәси үчүн хизмәт қилиду”.
Хәвәрләрдин мәлум болушичә, Clubhouse суписида елип берилған сөһбәтләр бу детал тәрипидин сақланмайдиған болғачқа, абонтларниң өз мәхпийәтликини қоғдишиға пайдилиқ болған, әмма хитай һөкүмитигә йеқин тивиттер абонтлири бу сөһбәткә қатнишип хитайға қарши сөзлигәнләрниң учурини һәм сөзлирини сақливалидиғанлиқини ейтип һәйвә қилған.
Илшат һәсән әпәндиниң қаришичә, Clubhouse та елип берилған бу бир һәптилик әркин муназирә бир болса хитай пуқралириниң хитай һакимийитиниң ички қисмидики йочуқ вә қалаймиқанчилиқтин пайдиланғанлиқиниң нәтиҗиси болуши мумкин; бир болса бу, хитай һакимийитиниң 60-йилларниң алди-кәйнидә елип барған “ечилиш сайраш һәрикити” гә охшаш бир суйиқәсти болуп, башта кимләрниң бәк “сайрайдиғанлиқини” билип, арқидин уларни җазалашни пиланлиған болуши мумкин.
“муһапизәтчи гезити” ниң бәргән хәвиригә қариғанда, хитайдики абонтлар хитайниң тиветтирға охшап кетидиған иҗтимаий алақә суписи болған вейбода Clubhouse сөһбәтханилириға аит учурларни бир-биригә көпләп тарқатқан болуп, бир тәгниң көрүлүш нисбити 50 милйон қетимдин ешип кәткән. Бир хитай абонт буни һәтта “хитайниң қайта ойғиниши” дәп атиған. “йәр шари вақит гезити” 8-феврал мәзкур әп деталиниң туюқсиз мода болуп кетиш әһвалини хәвәр қилип, “униңда елип берилған сиясий муһакимиләр тутуруқсиз, бир тәрәплимә” дәп җакарлиған һәмдә уйғур дияридики лагерлар мәсилисини инкар қилған. Арқидинла хитай һөкүмити бу алақә суписини тақап, хитайда қисқиғинә давамлашқан сиясий муһакимә әркинликини аяғлаштурған. Һалбуки, хитай һөкүмити Clubhouse сөһбәтханисини тақиветиштин илгири хитайда чәкләнгән сәзгүр темилар 50 милйон қетимдин артуқ көрүлүп болған.
Илшат һәсән әпәнди хитай һөкүмитиниң бүгүнки дәврдә мав зедуң дәвридикигә охшаш бекинмичилик қилишиниң тәсликини, хитай пуқралири билән ташқи дуня оттурисидики алақини пүтүнләй үзүветишкә урунушиниң һаман мәғлуп болидиғанлиқини ейтти, шундақла хитайниң торидин пайдилинидиған уйғурларниң хитай пуқралириға қариғанда техиму көп чәклимигә учрайдиғанлиқи вә җазасиниң техиму еғир болидиғанлиқини билдүрди.