Александер папас билән сөһбәт: “дәрвишләр шундақ дәйду!” (1)

Мухбиримиз әзиз
2020.06.15
thus-spake-the-dervish.jpg Фирансийәдики ислам дини тәтқиқатчиси, доктор александер папасниң 2019-йили нәшр қилинған “дәрвишләр шундақ дәйду” намлиқ әсириниң муқависи.
Photo: RFA

Хитай һөкүмити уйғурлар диярида “қалақлиққа хатимә бериш” намида зор күч билән иҗра қиливатқан һәмдә ташқи дуня “мәдәнийәт қирғинчилиқи” дәп ‍атаватқан сиясий һәркәтниң бир муһим мәзмуни уйғурларниң миң йиллиқ етиқади болған ислам диниға мунасивәтлик барчә һадисиләрни йоқитиш урунуши болуватқанлиқи мәлум. Шуниң билән биргә бу җәһәттики реаллиқниң ташқи дуняға көпләп мәлум болушиға әгишип, ғәрп дунясидики алимлар бу саһәгә мәнсуп бир қисим йирик әмгәкләрни вуҗутқа кәлтүрүшкә һәмдә бу арқилиқ диний мусапә өтмүшиниң қараңғу сәһипилирини йорутушқа тиришмақта. Франсийәдики ислам дини тәтқиқатчиси, доктур александер папасниң явропадики әң нопузлуқ нәшрият болған брил нәшриятида 2019-йили нәшр қилинған “дәрвишләр шундақ дәйду” намлиқ әсири әнә шуларниң биридур.

Бу апторниң йеқинқи мәзгилләргичә мустәқил яки башқилар билән бирлишип нәшрдин чиқарған он нәччә парчә китави ичидә 2006-йили нәшр қилинған “хитай, тибәт вә түркистан арисидики суфизим мәзһәплири вә сиясәт: шәрқий түркистандики нәқшбәнди хоҗилири”дин кейинки уйғурларға бивастә четишлиқ йәнә бир парчә әсири болуп һесаплиниду.

Аптор қәләм тәврәткән дәврләрдин 18-19-әсирләр оттура асияниң әнәниви һалитидә зор өзгиришләр көрүлүватқан бир мәзгилгә тоғра келиду. Болупму рус империйисиниң шәрққә кеңийиши билән мас һалда манҗулар қурған чиң империйисиниң ғәрпкә кеңәймичилик қилиши миң йиллардин буян ислам дунясиниң бир тәркиви қисми болуп мәвҗут болуватқан бу районниң сиясий, иҗтимаи вә мәдәнийәт қурулмисиға йеңи хирисларни елип келиватқан иди. Йәнә келип бир қисим алимлар көрситип өткәндәк оттура асиядики тимурийлар империйиси вә униң нерисидики осман империйиисниң қәд көтүрүши билән қәдимий “йипәк йоли”ни бихәтәр һес қилмиған явропалиқлар йеңи деңиз йолини ачқан һәмдә ақивәттә оттура асияни дунядин бекик һалға чүшкән бир районға айландуруп қойған иди. Буниң билән оттура асияниң чүшкүнлүк дәври рәсмий башлинип, апторниң қәлимидики “дәрвишләр вә қәләндәрләр дәвран сүргән” алаһидә бир дәвр мәйданға кәлгән.

Доктур александер папас бу һәқтики сөһбитимиз җәрянида бу мәсилиләр һәққидә тохтилип, өз әсириниң асасий мәзмуни һәққидә мәлумат берип өтти.

“мән бу әсиримдә алаһидә қилип суфизим яки ислам динидики тәсәввуф һәққидә тохталдим. Бу уйғурлар арисида зор тәсиргә игә бир һадисә. Мениңчә бу әсәрни һазирқи заман тарихи башлиниш һарписидики суфизим мәзһәблириниң әһвалиға беғишланған наһайити аз сандики йирик әсәрләрниң бири, десәкму болиду.  Бу җәһәттин алған бу әсәр йеқинқи мәзгилләрдә нәшр қилинған уйғурларға даир башқа әсәрләрдин қисмән пәрқлиниду. Мән бу әсиримдә нуқтилиқ қилип шу вақиттики иҗтимаий реаллиқтин чәттә қалдурулған музикантлар, сәйяһлар, дәрвишләр қатарлиқ толиму қизиқарлиқ болған шәхсләр түркүми һәққидә тохталдим.”

Әмма апторниң қаришичә, 18-әсирләрдә иҗтимаий зор еқим сүптидә мәвҗут болған тәсәввуф дунясиниң муһим амиллиридин бири болған дәрвишләр уйғурлар арсидиму өзигә хас шәкилдә мәвҗут болған. Әмма бу хил дәрвишләр өз заманисиниң суфи пирлиридин пүтүнләй пәрқлиқ болған кишиләр икән.

“дәрвиш дегән бу сөз парсчидин кәлгән болуп, оттура асияда вә шәрқий түркистанда һазирға қәдәр ‍стимал қилиниватиду. Улар чоң җәһәттә тәсәввуф мәзһипидики бир түркүм кишиләр болсиму суфилардин пәрқлиниду. Улар ноқул һалда адәттики софийларға қарши идийәдики кишиләр болуп, уларниң дуняқариши әнәниви мусулманлар яки суфийларға охшимайду. Мәсилән, дәрвишләр көпинчә тиләмчилик билән һаят кәчүриду. Бу болса суфизимда мәвҗут болмиған һадисидур. Йәнә бири бу хил дәрвишләр көпинчә нәшә дегәндәк суфизим пирлири мәни қилған зәһәрлик чекимликләрни чекиду. Бу бизниң дәрвишләрни пәрқләндүришимиздики әң түп тәбирләр.”

Чиң империйиси 1759-йили ака-ука бурһанидин вә хан хоҗа башчилиқидики манҗуларға қарши исянни тинҗитқандин кейин уйғурлар дияриға хитай дөлитиниң йоқалғиниға миң йилдин ашқан тәсири дәсләпки қәдәмдә қайтидин аяқ басқан. Әнә шу мәзгилләрдики тарим вадисида көпләп көзгә челиқидиған йәнә бир түркүм “пәвқуладдә кишиләр” башқилар бирдәк “қәләндәр” дәп атайдиған кишиләр болуп, буларму униң әсиридә муһим орун игилигән.

“бу қәләндәр дегәнләр дәрвишләр гурупписиниң ичидики йәнә бир тармақ гуруппа кишиләрдур. Чүнки дәрвиш дегән бәкла омумий түс алған бир аталғу. Уларниңму өзигә хас системилашқан әнәниси болуп, булар адәттә <қәләндәрийә> дәп атилиду. Буму өз алдиға хас бир түркүм тәсәввуф гуруһи болуп, улар адәттә шеирийәтни көпләп қоллиниду. Уларниң шеирий иҗадийәтлиридә <кәйплик> темиси көпрәк қоллинилиду. Уларниң йәнә бир алаһидилики улар мәхсус бир топ болуп, шәһәрләрдә яшайду. Әмма бу һадисә һазир оттура асияниң һечқандақ йеридә қалмиди, десәкму болиду. Әмма улар 20-әсирниң башлирида уларниң мәхсус тәшкил қилинған гуруппилири бар иди.”

Мушу мәзгилләрдики уйғур җәмийитидә көзгә көрүнгән зиялилар вә алимларниң бирдәк шу дәвридики суфизим мәзһәблиригә бағлинидиғанлиқи һәққидә гәп болғанда доктур папас бу кишиләрниң шу замандики әң йүксәк идиологийәгә мәнсуп болған тәсәввуф дунясиниң мәһсули болуши тәбиии икәнликини алаһидә тәкитләйду. Болупму бу хил зиялилардин илм саһәсидики орни юқури болғанлири асасән мушу хил әндизидә болған.

“бу әлламиләр қаримаққа суфизимға бәкла йеқин турғандәк көрүниду. Шуңа һадисини бирнәччә тәрәптин қарашқа тоғра келиду. Мәсилән алайли, 15-әсирдики  улуғ шаир вә зиялий болған әлишир навайиға қарайдиған болсақ униң ‍өз заманисида оттура асияда бәкму зор тәсиргә игә болған нәқшибәндий суфи мәзһибигә четишлиқ шәхс икәнликини байқаймиз. Униң устази болған йәнә бир бүйүк шаир абдурахман җамий болса нәқшибәнди сүлүкиниң пешивалиридин бири һесаплиниду. Әмма һаҗи абдурахман, әмир һөсәйин харави дегәнләр шу заманниң бәк юқури сәвийидики әмәс, бәлки адәттики алимлири.  Әмма улар қәләндәрләр иди. ”

Апторниң пикричә, 17-, 18-‍әсирләрдики уйғур җәмийитигә нәзәр салғанда шу заманниң көплигән алимлири тәкитлигән исянкарлиқ роһиниң өз әсәрлири арқилиқ хәлқ арисиға тарқилишидәк бир һадисини байқаш мумкин икән. Бу җәһәттә ақсу шәһридә туғулған абдулла харабати типик мисаллардин болуп, өз дәвридики һөкүмран идийәләрни чөрүп ташлаш һәққидики чақириқлири уни йиганә бир образға айландурған.

“уйғур килассик әдәбиятида бәкму муһим орун тутидиған харабати болса шу замандики әдибләр ичидә тунҗи болуп охшимиған иҗтимаий гурупплар вә тәбиқиләр һәққидә қәләм тәврәткән йиганә кишидур. У әсәрлиридә деһқанлар, һөнәрвәнләр, тивиплар, шәһәр-қишлақ каттивашлири һәмдә башқа сиясий вә диний саһә һәққидә тәпсили мәлумат бәргән. Униң бу һәқтики язмилириға қарайдиған болсақ булардин шу замандики шәрқий түркистанда мәвҗут болуватқан иҗтимаий реаллиқни тәнқидләш амиллириниң мана мән дәпла чиқип турғанлиқини байқаймиз. Бу һал шу заманда адәттики әдибләрниң қолидин кәлмәйдиған бир һадисә һесаплиниду. Харабатиниң әсәрлиридики йәнә бир рошән алаһидилик сүпитидә униңда қоллинилған тилни көрситиш мумкин. Харабатиниң шеирлиридики тил мурәккәп аталғуларни өз ичигә алған суфистик тил болмастин әлишир навайиниң услубидики аддий тил. Шуңа униң әсәрлирини оқуған адәмниң һәмммиси уни чүшинәләйду. Бу толиму сап болған түркий тил болуп, уни ақсудин тартип шәрқий түркистанниң башқа җайлиридики оқуғанлики кишиләр чүшинип маңған. Шуңа уни бир түрлүк аммиви мәдәнийәт тили, десәкму болиду.”

Тарим вадисидики бостанлиқлардин хотән, қәшқәр вадилириму өз заманисидики уйғур җәмийитидә муһим орун игилигән болуп, бу җайлардики мәдинийәт вә иҗтимаий турмуш башқа бостанлиқлардин қисмән пәрқлиқ һалда давам қилған иди.

Бу һәқтики программиниң давамиға қизиқсаңлар диққитиңлар кейинки аңлитишимизда болсун.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.