Aléksandér papas bilen söhbet: “Derwishler shundaq deydu!” (2)

Muxbirimiz eziz
2020.08.10
thus-spake-the-dervish.jpg Firansiyediki islam dini tetqiqatchisi, doktor aléksandér papasning 2019-yili neshr qilin'ghan “Derwishler shundaq deydu” namliq esirining muqawisi.
Photo: RFA

Xitay hökümitining Uyghurlar diyaridiki diniy étiqadni basturushi ötken on nechche yil mabeynide kölem we salmaq jehette izchil chongqurlap mangghan bolup, shuninggha mas halda Uyghurlarning diniy étiqad musapilirini hemde uningdiki egri-toqay tereqqiyatlarni sherhlep bérishni nishan qilghan bir qisim eserler gherb dunyasida arqimu-arqidin neshr qilinip kelmekte. Ene shularning biri 2019-yilining axiri yawropadiki eng dangliq neshriyatlardin bolghan biril neshriyatidin chiqqan “Derwishler shundaq deydu” namliq eserdur. Mu'ellip aléksandér papas ötken on nechche yil mabeynide Uyghurlar hemde ularning diniy étiqad sahesige da'ir köpligen eserlerni élan qilghan bolup, bu qétimqisi uning shu namliq esirining 2018-yilidiki fransuzche nusxisidin én'glizchigha terjime qilinishi idi.

Aptor mezkur esiride qelem tewretken dewr 18-19-esirlerde ottura asiyaning en'eniwi halitide zor özgirishler körülüwatqan bir mezgilge toghra kélidu. Bolupmu rus impériyesining sherqqe kéngiyishi bilen mas halda manjular qurghan ching impériyesining gherbke kéngeymichilik qilishi mahiyette ming yillardin buyan islam dunyasining bir terkibiy qismi bolup mewjut boluwatqan bu rayonning siyasiy, ijtima'iy we medeniyet qurulmisigha yéngi xirislarni élip kéliwatqanidi. Yene kélip bir qisim alimlar körsitip ötkendek ottura asiyadiki timuriylar impériyesi we uning nérisidiki osman impériyesning qed kötürüshi bilen qedimiy “Yipek yoli” ni bixeter hés qilmighan yawropaliqlar yéngi déngiz yolini achqan hemde aqiwette ottura asiyani dunyadin békik halgha chüshken bir rayon'gha aylandurup qoyghan idi. Buning bilen ottura asiyaning chüshkünlük dewri resmiy bashlinip, aptorning qelimidiki “Derwishler we qelenderler dewran sürgen” alahide bir dewr meydan'gha kelgen.

Aptor eserde alahide sehipe ajratqan témilarning biri Uyghur jem'iyitide alliqachan közdin ghayib bolghan meddahliq en'enisidur. ‍Aptorning pikriche, Uyghurlar we ularning ejdadliri izchil dawam qilip kelgen medeniyet durdanilirini aghzaki shekilde kéyinki ewladqa yetküzüp bérish hadisisi del mushu meddahliq en'enisidin ozuq alghan. Bu bolsa mushu mezgillerde Uyghur jem'iyitidiki medeniyet muweppiqiyetlirining ewladlar arisida üzükchilik peyda qilmay dawamlishishida muhim rol oynighan. U bu heqtiki söhbitimiz jeryanida mushu téma heqqide toxtilip mundaq dédi:

“Omumen qilip éytqanda, ottura esirde meddahlar medhiye xaraktéridiki ghezellerni oquydighan, mu'eyyen dewrlerge xas weqelerni medhiye sheklidiki tékistler arqiliq bayan qilip béridighan kishiler bolghan. Hazirqi zaman tarixigha kelsek ottura asiya rayonida, bolupmu sherqiy türkistanda 19-we 20-esirlerde bu xildiki meddahlar shundaq bir türküm kishilerge aylan'ghanki ular asasen edebiyatning dastan sheklini kéyinki ewladlargha yetküzgüchilerdin bolup qalghan. Ular özlirining küchlük xatirisi arqiliq pütün-pütün dastanlarni yadqa éliwalidu. Bezide ular klassik ‍edebiyatqa xas shé'iriy eserlernimu yadqa alidu, jümlidin (bayatin biz tilgha élip ötken) xarabatidek sha'irlarning eserliri ashu kishilerning xatirisidin yer alghan bolidu. Ular ammiwi sorunlarda edebiyatning mushu durdanilirini toplan'ghan kishilerge aghzaki shekilde namayan qilip béridu. Shuning bilen birge sherqiy türkistandiki bu meddahlar yene islam dinidiki peyghemberler we bir qisim ewliyalargha xas qisselerni kishilerge sözlep bérishni adet qilghan. Shunga ular medeniyet jewherlirini kéyinkilerge yetküzüshte muhim halqa rolini ‍oynighan kishiler hésablinidu. Ular köpinche medriselerning sirtida, meschitlerning etrapida, bolupmu awat bazar-restilerde ashu dastanlar we ghezellerni janliq oqup bérish arqiliq kishilerdin pul yighidu.”

Doktor aléksandér papasning qarishiche, Uyghur jem'iyitidiki meddahliq en'enisi xitay kompartiyesining hökümranliqi mustehkemlinishke egiship barghanséri ajizlap mangghan hemde axiri bérip tamamen yoqilishqa yüzlen'gen. Til, edebiyat, folklor we bashqa köpligen sahelerge chétilidighan bu en'enining tarixiy teswirini qaytidin sizip chiqish üchün ejir qiliwatqan bir türküm Uyghur ziyaliyliri bolsa xitay hökümitining islam dini hemde uninggha baghlinishliq hadisilerni “Diniy esebiylikke qarshi turush” shamiligha baghlap yoqitishida aldi bilen zerbe yégen. U bu jehettiki misallar qatarida xitay da'iriliri lagérgha qamighan Uyghur ziyaliysi rahile dawutni tilgha élish arqiliq buni “Bir qétimliq zor tarixiy tragédiye” dep körsetti.

“Rahile dawut bizning yéqin dostlirimizdin idi. Shunga men uni yaxshi bilimen. Biz hazirqi siyasiy weziyet yamanliship kétishtin ilgiriki waqitlarda bezi tetqiqatlargha birlikte qatnashqan. Rahile we bashqa alimlarning xizmiti bekmu muhim qimmetke ‍ige emgekler bolghan idi. Shunga uning tutqun qilini'ishini uning üchün bir türlük apet yaki tragédiye boldi, dések xata ketmeydu. Chünki Uyghur alimliri nöwette duch kéliwatqan siyasiy weziyettin élip éytqanda bu heqiqeten medeniyet sahesidiki bir tragédiye hésablinidu. Bayatin siz tilgha alghandek del mushu xildiki alimlar Uyghurlarning ejdadliridin qalghan tewerrük bilimlerni medeniyet dalasidin toplawatqanlar idi. Rahilening özimu zamanimizgha kelgende tedrijiy közdin yütüshke bashlighan ashu meddahliq en'enisini qéziwatqan idi. Shunga bu tiragédiyelerning patraq axirlishishi, rahiledek alimlarningmu tézrek erkinlikke chiqishi hazir bekla muhim.”

Aptor bu qétimqi esiride alahide toxtalghan yene bir nuqta 17-19 esirler ariliqida sufizim mezhepliri hemde uning Uyghur jem'iyitidiki medeniyet sahesige qandaq tesir körsitishi bolghan. Uning bu jehettiki paydilan'ghan muhim eserliri ichide 1980-yilliri Uyghur jem'iyitide mu'eyyen tesir qozghighan merhum Uyghur ziyaliysi nizamidin höseyinning “Jahalet pirliri shinjangda” namliq zor hejimlik maqalisimu bar. Emma doktor papasning qarishiche, mezkur maqalida ashu dewrdiki tarixiy hadisiler heqqide chiqirilghan xulase shu dewrning medeniyet chembirikidiki yadroluq mezmun bolghan sufizimni pütünley inkar qilish bilen tügellen'gen. Shunga u buni tarixiy ré'alliqqa uyghun bolmighan höküm, dep qaraydu.

“Nizamidin höseyinning emgekliridin yaxshi xewirim bar. U bezi mesililerni nahayiti obdan bayan qilghan. Emma méning qarishimche nizamidin höseyinning eserliride ikki türlük mesile bar. Biri, u kishi en'eniwi bolghan islahatchiliq éqimigha mensup bolup, sufizimgha pütünley qarshi mewqede. Bu bir türlük pewqul'adde idé'ologiye bolup, uningda ‛sufizim bir türlük qalaq hadise, shunga islam dinini islah qilish lazim‚ dégen idiye yétekchi orunni igileydu. Ular buningda ‛mawuning sewebi awu‚ dégen shekildiki seweb-netije qurulmisini asas qilidu. Emma tarixiy pakitlar nuqtisidin alghanda bu qarash ré'alliqqa uyghun kelmeydu. Bizning ‛islam dinidiki mawu nerse yaxshi idi, awu nerse yaxshi emes‚ dep bahalishimizning héchqandaq zörüriyiti yoq.”

Aptor bu heqtiki söhbet jeryanida merhum nizamidin hüseyin “Jahalet qaplighan dewr” dep atighan ashu tarixiy basquchning barliqqa kélish sewebini sufizimgha baghlap qoyushini ret qilish bilen birge sufizim we uning burmilan'ghan shekli otturisidiki ghayet zor perqni diqqettin saqit qilmasliqnimu alahide tekitleydu. Shuningdek buninggha misal qatarida ashu dewrdiki barliq medeniyet muweppiqiyetlirining sufizim tamghisi bésilghan halda dunyagha kelgenlikini eskertidu.

“Ikkinchisi, ching impériyesi del özining ashu ‛jahalet we zulmetlik‚ dep qariliwatqan dewrdiki tajawuzchiliq qilmishini ‛xanidanliqimizning qalaq xelqlerge tinchliq we meripet tarqitishi‚ dep sherhiligen. Shunga nizamidin höseyinning ashu bayanliri özimu oylimighan yerdin xitay hökümitining idé'ologiye teshwiqatigha uyghun kélip qalghan. Emma biz sherqiy türkistanning 17-we 18-esirlerdiki medeniyet muweppeqiyetlirige mesilen, edebiyat sahesige nezer salidighan bolsaq shé'iriyet, tezkirichilik, tarixiy xatireshunasliq yaki binakarliq muweppeqiyetliri (medrise, meschit, xaniqa)ning hemmisi supilarning qolidin chiqqanliqini körimiz. Chünki bu mezgillerdiki sherqiy türkistan tarixida, shundaqla pütkül ottura asiyada sufizm asasliq medeniyet küchliri bolghan. Men bu eserde nurghun esli menbelerni we medeniyet hadisiliri heqqidiki teswirlerni sélishturush arqiliq sherqiy türkistanda zadi némilerning bolghanliqini bayan qildim.”

Melum bolushiche, nöwette xitay hökümiti Uyghur jem'iyitidiki islam dinigha baghlinishliq barliq hadisilerni “Qalaqliq we esebiylik” ke baghlap chüshendürüwatqan bolup, tashqi dunyadikiler buni “Xitay hökümitining din'gha qarshi urushi” démektiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.