Америка диний әркинлик доклатида хитайниң уйғурларға қаратқан диний бастуруши оттуриға қоюлди

Америка дөләт ишлар министирлиқи чаршәнбә күни елан қилған 2015 - йиллиқ хәлқаралиқ диний әркинлик доклатида хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан диний бастуруш сиясити тәнқидләнгән болуп, доклатниң хитай вә уйғурларға аит қисми чәтәлләрдики хитай вәзийәт анализчилири, уйғур тәшкилатлириниң диққитини қозғиди. Улар радийомиз зияритини қобул қилип, америкиниң диний әркинлик доклатида хитайниң уйғурларға қаратқан диний бастуруши пакитлиқ оттуриға қоюлғанлиқи вә тәнқидләнгәнликини һәмдә хитайниң диний вә миллий бастуруш һәрикәтлиригә аит пакитлиқ мәсилиләрни ашкарилаш вә оттуриға қоюшниң муһимлиқини тәкитлиди.

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң хәлқаралиқ диний әркинлик докладида дунядики 200 дин артуқ дөләтниң 2015 - йиллиқ диний әркинлик вәзийити оттуриға қоюлған болуп, доклатта хитай, ирақ, сәуди әрәбистан, пакистан, афғанистан вә судан қатарлиқ дөләтләрниң диний бастуруши күчлүк болған дөләтләр икәнлики көрситилгән.

40 Нәччә бәтлик доклатниң хитай вә уйғурларға аит қисмида әркин асия радийоси қатарлиқ хәлқара таратқуларда бир йилдин буян елан қилинған хәвәр анализлири вә чәтәлләрдики уйғур тәшкилатлири елан қилған доклатларда ашкариланған вәқәләрдин нәқил елинип, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан диний бастуруш сиясити тәнқидләнгән.

Доклатта уйғурларға қаритилған диний бастурушниң пакитлири сүпитидә, хитай дөлити ичидә һөкүмәт даирилириниң уйғурлар һәҗ паалийәтлирини сан чәклимиси вә яш чәклимиси қатарлиқ түрлүк шәртләрни қоюп чәкләватқанлиқи, чәтәлләрдики саяһәт пурситидин пайдилинип өмрә һәҗ пурсити издигән уйғурларниң хитай һөкүмитиниң шу дөләтләргә қилған бесими сәвәблик хитайға қайтуруп берилгәнлики, интернет вә телефонларда диний радикаллиқни тәшәббус қилған, диний тәблиғ тарқатқан, топлишип чәтәлләрдә нәшр қилинған диний әқидиләр ипадиләнгән филим вә қуран, һәдисә қатарлиқ китаб, материялларни көргән дегән баһаниларда уйғурларниң түркүм - түркүмләп тутқун қилинип, муддәтлик, муддәтсиз қамақ җазалириға һөкүм қилиниватқанлиқи, уйғурларниң роза тутуши, намаз оқуши қатарлиқ паалийәтлиригә қоюлуватқан қаттиқ бәлгилимә - чәклимиләр тилға елинған. Доклатта йәнә уйғурларниң диний етиқад паалийәтлиригә қаритилған бастурушниң сақчи вә қораллиқ сақчилар ишқа селинип системилиқ шәкилдә давам қилғанлиқи әскәртилип, “мәзкур доклат елан қилинған мәзгилидә уйғур мусулманлириниң етип өлтүрүлгәнликигә аит хәвәрләрниң үзүлмигәнлики” билдүрүлгән.

Доклатта йәнә хитай һөкүмити тәшвиқатидики “асасий қанунида һәрбир пуқраниң нормал диний етиқад әркинлики бар” дегән бәлгилимиләр тилға елинип, хитай тәшвиқатида нормал диний паалийәтләрниң қоғдилидиғанлиқи көрситилгән болсиму, әмма қандақ паалийәтләрниң “нормал” болидиғанлиқи ениқ шәрһиләнмигәнлики тилға елинип, уйғур аяллириниң мусулманчә һиҗаплиниши, әрләрниң сақал қоюши қатарлиқларниңму “диний радикаллиқниң ипадиси” дәп чәклинип, бу бәлгилимигә бойсунмиған уйғурларниң тутқун обиктиға айланғанлиқи, хорлиниватқанлиқи һәққидики хәвәрләрниң хәлқара таратқуларда барғанчә көпийиватқанлиқи нәқил елинип, хитай һөкүмитиниң диний бастуруш сиясити тәнқидләнгән.

Доклатта уйғурларға қаритилған диний бастуруш һәрикити һәққидә “кишилик һоқуқ органлири һөкүмәт даирилириниң шинҗаң уйғур аптоном районида диний ибадәт паалийәтлиригә қойған чәклимиси түпәйли келип чиққан тоқунуш, намайиш вә өйгә бастуруп кириш һәрикәтлиридә уйғур мусулманлирини етип өлтүргәнликини билдүрди” дегән баянлар берилгән.

Дуня уйғур қурултийиниң баш катипи долқун әйса әпәнди зияритимизни қобул қилип, америка диний әркинлик доклатида хитайниң уйғурларға қаратқан диний бастуруши пакитлиқ оттуриға қоюлуп, хитай һөкүмити тәнқидләнгәнликини қарши алидиғанлиқини билдүрүп, хитайда уйғурларға қаритилған диний, сиясий, миллий бастуруш барғанчә күчийиватқан мәзгилдә, америкиға охшаш ғәрб демократик дөләт һөкүмәтлириниң бу мәсилиләрни оттуриға қоюшиниң муһим әһмийәткә игә икәнликини билдүрди.

Нюйорк шәһәр университетиниң сиясий пәнләр профиссори, вәзийәт анализчиси шя миң әпәнди узундин буян хитай вәзийити вә хитайниң уйғур, тибәт қатарлиқ хитай болмиған милләтләргә қаратқан диний вә миллий бастуруш сияситигә йеқиндин диққәт қилип келиватқан сиясий вәзийәт анализчилириниң бири.

У бүгүн зияритимизни қобул қилип, мәзкур доклатта оттуриға қоюлған уйғурларниң диний етиқадиниң бастурулуватқанлиқиға аит пакитлиқ мәсилиләр вә бу мәсилиләрниң америка һөкүмити тәрипидин оттуриға қоюлушиниң әһмийити һәққидә тохтилип мундақ деди: “хитай коммунист һөкүмити йиллардин буян диний, сиясий вә миллий бастурушини давамлаштуруп кәлмәктә. Болупму ши җиңпиң һакимийәт бешиға чиққан мәзгилдә хитайда демократийә чәмбирики барғанчә тарайди. Хитай һөкүмитигә қарши пикрини ипадилигүчиләр вә диний әқидисидә чиң турғанлар бастурулмақта. Болупму уйғур, тибәт қатарлиқ хитай болмиған милләтләрниң диний вә миллий җәһәттин бастурушқа учриши әң еғир болди. Мәзкур доклатта мана мушу мәсилиләр нуқтилиқ оттуриға қоюлупту. Бу мәсилиләр хәлқара таратқуларда берилгән хәвәр - анализларда вә кишилик һоқуқ тәшкилатлири, диний тәшкилатлириниң доклатлирида давамлиқ оттуриға қоюлуп келиватқан болсиму, әмма америкидәк тәсири күчлүк болған ғәрб демократик дөлитиниң дөләт ишлар министирлиқи тәрипидин елан қилиниши һәр җәһәттин муһим әһмийәткә игә.”

Дуня уйғур қурултийи баш катипи долқун әйса әпәндиму мәзкур доклатниң америка һөкүмити тәрипидин елан қилинишиниң әһмийити һәққидә тохтилип, дуня уйғур қурултийи қатарлиқ уйғур тәшкилатлири вә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири өз доклатлири вә хәлқаралиқ йиғинларда хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан диний вә миллий бастурушиға аит мәсилиләрни көп қетим оттуриға қоюп келиватқан болсиму, әмма хитай һөкүмитиниң көпинчә һалларда өзиниң уйғур сияситини ақлап, бу хил тәнқидләрни қобул қилмай кәлгән әһвалларни нәқил елип, америкиға охшаш ғәрб демократик дөләтлириниң һөкүмәт намида хитай һөкүмитиниң уйғур, тибәт қатарлиқ милләтләргә қаратқан диний бастуруш сияситини пакитлиқ оттуриға қоюп тәнқидлиши, хитай һөкүмитиниң уйғур, тибәтләргә қаратқан бастуруш сияситидә мәлум өзгириш болушиға пайдилиқ икәнликини билдүрди.

Долқун әйса әпәнди зияритимиз ахирида йәнә, хитайниң диний вә миллий бастуруш һәрикәтлиригә аит пакитлиқ мәсилиләрни ашкарилаш вә оттуриға қоюшниң муһимлиқини тәкитләп, дуня уйғур қурултийиға охшаш чәтәлләрдики уйғур тәшкилатлириниң өзиниң хизмәтлиридә буниңға техиму әһмийәт беришиниң зөрүрлүкини тәкитлиди.