Amérika diniy erkinlik doklatida xitayning Uyghurlargha qaratqan diniy basturushi otturigha qoyuldi

Amérika dölet ishlar ministirliqi charshenbe küni élan qilghan 2015 - yilliq xelq'araliq diniy erkinlik doklatida xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy basturush siyasiti tenqidlen'gen bolup, doklatning xitay we Uyghurlargha a'it qismi chet'ellerdiki xitay weziyet analizchiliri, Uyghur teshkilatlirining diqqitini qozghidi. Ular radiyomiz ziyaritini qobul qilip, amérikining diniy erkinlik doklatida xitayning Uyghurlargha qaratqan diniy basturushi pakitliq otturigha qoyulghanliqi we tenqidlen'genlikini hemde xitayning diniy we milliy basturush heriketlirige a'it pakitliq mesililerni ashkarilash we otturigha qoyushning muhimliqini tekitlidi.

Amérika dölet ishlar ministirliqining xelq'araliq diniy erkinlik dokladida dunyadiki 200 din artuq döletning 2015 - yilliq diniy erkinlik weziyiti otturigha qoyulghan bolup, doklatta xitay, iraq, se'udi erebistan, pakistan, afghanistan we sudan qatarliq döletlerning diniy basturushi küchlük bolghan döletler ikenliki körsitilgen.

40 Nechche betlik doklatning xitay we Uyghurlargha a'it qismida erkin asiya radiyosi qatarliq xelq'ara taratqularda bir yildin buyan élan qilin'ghan xewer analizliri we chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri élan qilghan doklatlarda ashkarilan'ghan weqelerdin neqil élinip, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy basturush siyasiti tenqidlen'gen.

Doklatta Uyghurlargha qaritilghan diniy basturushning pakitliri süpitide, xitay döliti ichide hökümet da'irilirining Uyghurlar hej pa'aliyetlirini san cheklimisi we yash cheklimisi qatarliq türlük shertlerni qoyup cheklewatqanliqi, chet'ellerdiki sayahet pursitidin paydilinip ömre hej pursiti izdigen Uyghurlarning xitay hökümitining shu döletlerge qilghan bésimi seweblik xitaygha qayturup bérilgenliki, intérnét we téléfonlarda diniy radikalliqni teshebbus qilghan, diniy tebligh tarqatqan, topliship chet'ellerde neshr qilin'ghan diniy eqidiler ipadilen'gen filim we qur'an, hedise qatarliq kitab, matériyallarni körgen dégen bahanilarda Uyghurlarning türküm - türkümlep tutqun qilinip, muddetlik, muddetsiz qamaq jazalirigha höküm qiliniwatqanliqi, Uyghurlarning roza tutushi, namaz oqushi qatarliq pa'aliyetlirige qoyuluwatqan qattiq belgilime - cheklimiler tilgha élin'ghan. Doklatta yene Uyghurlarning diniy étiqad pa'aliyetlirige qaritilghan basturushning saqchi we qoralliq saqchilar ishqa sélinip sistémiliq shekilde dawam qilghanliqi eskertilip, “Mezkur doklat élan qilin'ghan mezgilide Uyghur musulmanlirining étip öltürülgenlikige a'it xewerlerning üzülmigenliki” bildürülgen.

Doklatta yene xitay hökümiti teshwiqatidiki “Asasiy qanunida herbir puqraning normal diniy étiqad erkinliki bar” dégen belgilimiler tilgha élinip, xitay teshwiqatida normal diniy pa'aliyetlerning qoghdilidighanliqi körsitilgen bolsimu, emma qandaq pa'aliyetlerning “Normal” bolidighanliqi éniq sherhilenmigenliki tilgha élinip, Uyghur ayallirining musulmanche hijaplinishi, erlerning saqal qoyushi qatarliqlarningmu “Diniy radikalliqning ipadisi” dep cheklinip, bu belgilimige boysunmighan Uyghurlarning tutqun obiktigha aylan'ghanliqi, xorliniwatqanliqi heqqidiki xewerlerning xelq'ara taratqularda barghanche köpiyiwatqanliqi neqil élinip, xitay hökümitining diniy basturush siyasiti tenqidlen'gen.

Doklatta Uyghurlargha qaritilghan diniy basturush herikiti heqqide “Kishilik hoquq organliri hökümet da'irilirining shinjang Uyghur aptonom rayonida diniy ibadet pa'aliyetlirige qoyghan cheklimisi tüpeyli kélip chiqqan toqunush, namayish we öyge basturup kirish heriketliride Uyghur musulmanlirini étip öltürgenlikini bildürdi” dégen bayanlar bérilgen.

Dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa ependi ziyaritimizni qobul qilip, amérika diniy erkinlik doklatida xitayning Uyghurlargha qaratqan diniy basturushi pakitliq otturigha qoyulup, xitay hökümiti tenqidlen'genlikini qarshi alidighanliqini bildürüp, xitayda Uyghurlargha qaritilghan diniy, siyasiy, milliy basturush barghanche küchiyiwatqan mezgilde, amérikigha oxshash gherb démokratik dölet hökümetlirining bu mesililerni otturigha qoyushining muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

Nyuyork sheher uniwérsitétining siyasiy penler profissori, weziyet analizchisi shya ming ependi uzundin buyan xitay weziyiti we xitayning Uyghur, tibet qatarliq xitay bolmighan milletlerge qaratqan diniy we milliy basturush siyasitige yéqindin diqqet qilip kéliwatqan siyasiy weziyet analizchilirining biri.

U bügün ziyaritimizni qobul qilip, mezkur doklatta otturigha qoyulghan Uyghurlarning diniy étiqadining basturuluwatqanliqigha a'it pakitliq mesililer we bu mesililerning amérika hökümiti teripidin otturigha qoyulushining ehmiyiti heqqide toxtilip mundaq dédi: “Xitay kommunist hökümiti yillardin buyan diniy, siyasiy we milliy basturushini dawamlashturup kelmekte. Bolupmu shi jingping hakimiyet béshigha chiqqan mezgilde xitayda démokratiye chembiriki barghanche taraydi. Xitay hökümitige qarshi pikrini ipadiligüchiler we diniy eqidiside ching turghanlar basturulmaqta. Bolupmu Uyghur, tibet qatarliq xitay bolmighan milletlerning diniy we milliy jehettin basturushqa uchrishi eng éghir boldi. Mezkur doklatta mana mushu mesililer nuqtiliq otturigha qoyuluptu. Bu mesililer xelq'ara taratqularda bérilgen xewer - analizlarda we kishilik hoquq teshkilatliri, diniy teshkilatlirining doklatlirida dawamliq otturigha qoyulup kéliwatqan bolsimu, emma amérikidek tesiri küchlük bolghan gherb démokratik dölitining dölet ishlar ministirliqi teripidin élan qilinishi her jehettin muhim ehmiyetke ige.”

Dunya Uyghur qurultiyi bash katipi dolqun eysa ependimu mezkur doklatning amérika hökümiti teripidin élan qilinishining ehmiyiti heqqide toxtilip, dunya Uyghur qurultiyi qatarliq Uyghur teshkilatliri we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri öz doklatliri we xelqaraliq yighinlarda xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy we milliy basturushigha a'it mesililerni köp qétim otturigha qoyup kéliwatqan bolsimu, emma xitay hökümitining köpinche hallarda özining Uyghur siyasitini aqlap, bu xil tenqidlerni qobul qilmay kelgen ehwallarni neqil élip, amérikigha oxshash gherb démokratik döletlirining hökümet namida xitay hökümitining Uyghur, tibet qatarliq milletlerge qaratqan diniy basturush siyasitini pakitliq otturigha qoyup tenqidlishi, xitay hökümitining Uyghur, tibetlerge qaratqan basturush siyasitide melum özgirish bolushigha paydiliq ikenlikini bildürdi.

Dolqun eysa ependi ziyaritimiz axirida yene, xitayning diniy we milliy basturush heriketlirige a'it pakitliq mesililerni ashkarilash we otturigha qoyushning muhimliqini tekitlep, dunya Uyghur qurultiyigha oxshash chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirining özining xizmetliride buninggha téximu ehmiyet bérishining zörürlükini tekitlidi.