Amérika dölet mejliside “Uyghurlarning diniy erkinliki we medeniyiti iskenjige élinmaqta” témisida yighin échildi (1)

Uyghurlar jem'iyiti türlük xirislar we basturushlargha duch kéliwatqan bir peytte 26-féwral küni washin'gton shehiride Uyghurlarning diniy étiqad erkinliki we medeniyet sahesi duch kéliwatqan türlük mesililerge qarap chiqish meqsitide mexsus yighin échildi. Herqaysi sahedin kelgen alaqidar xadimlar we mutexessisler bu mesililer heqqide öz qarashlirini otturigha qoyup, amérika hökümiti we bashqa organlargha tégishlik teklip sunushni tekitlidi.

Washin'gton shehiridiki Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilati, wakaletsiz milletler teshkilati, dunya Uyghur qurultiyi we amérika Uyghur birleshmisi qatarliq orunlarning hemkarlishishi bilen bügün yeni 26-féwral küni chüshtin burun amérika dölet mejliside mexsus yighin chaqirildi.

Wakaletsiz milletler we xelqler teshkilatining amérikidiki xadimliridin marwin kumétat bügünki yighin'gha riyasetchilik qildi hemde bügünki yighin heqqide qisqiche chüshenche berdi.

Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilatining mudiri ömer qanat échilish nutqini sözlep, nöwette Uyghurlar diyaridiki weziyet tarixta misli körülmigen éghir krizisqa pétip qéliwatqan bir ehwalda köpligen mesililerning otturigha chiqiwatqanliqini, buningdin bügünki yighinda diniy étiqad erkinliki we medeniyet jehettiki basturushlar heqqide nuqtiliq muzakiriler bolidighanliqini tekitlidi. U bu heqtiki sözide “Xitay kompartiyesining sherqiy türkistandiki wekili chén chu'en'go minglighan kishilerni qolgha élip, pütkül sherqiy türkistanni hazir bir chong saqchi dölitige aylandurup qoydi” dep körsetti.

Shuningdin kéyin tekliplik méhmanlar nöwet bilen söz élip, xitay hökümitining nöwette bixeterlik namida Uyghurlar diyarida dunyaning aldinqi sewiyesidiki saqchi döliti berpa qilip chiqqanliqini, buning xitayning kelgüsi we dunyaning omumiy yüzlinishige qandaq selbiy tesir körsitishi mumkinlikini qarap chiqti.

Aldi bilen jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts söz élip hazirqi “Yépiq terbiyelesh merkezliri” heqqide türlük qabahetlik xewerler otturigha chiqiwatqanliqini, emma bu jayda zadi némilerning boluwatqanliqi heqqide hazir birer ishenchlik menbe yoq boluwatqan ehwalda amérika hökümiti we bashqa teshkilatlarning bu heqte mexsus tekshürüsh ömiki teshkillep Uyghurlar diyarigha ewetishi lazimliqini tekitlidi.

U sözining axirida xitay hökümitining nöwette “Térrorluqqa qarshi turush” dégen namda Uyghurlar diyarida Uyghurlargha te'elluq hemmila nersini men'i qilishining emeliyette bir bahane ikenlikini, del xitayning mushu xildiki siyasetliri sewebidin bir qisim Uyghurlarning öz wetinini terk étip sherqiy jenubiy asiya arqiliq türkiyege köchüp kétishni talliwalghanliqini, emma ularning bu köchüshide héchqandaq térrorluqqa qatnishish xahishining mewjut emeslikini körsetti.

Xitay démokratliri arisida özining ötkür pikirlik yazmiliri bilen tonulghan yazghuchi we tenqidchi chén pokong ependi söz élip, “Chén chu'en'go berpa qilghan eng chong üsti ochuq türme” témisida toxtaldi. U aldi bilen Uyghurlar diyaridin bashlan'ghan “Tighliq eswablar kontrolluqi” ning nöwette pütkül xitaygha kéngeygenlikini, kochilargha kaméra ornitip puqralarni nazaret qilishning Uyghurlar diyarida sinaq qilin'ghandin kéyin hazir pütkül xitaygha omumlishiwatqanliqini, emdilikte bolsa Uyghurlar diyarida yüz minglap kishi solan'ghan “Siyasiy terbiyelesh merkizi” namidiki yighiwélish lagérlirining berpa qilin'ghanliqini bayan qildi. Shuning bilen birge bu merkezlerni xitayda emeldin qaldurulghan “Emgek bilen terbiyelesh orni” yaki “Natsist gérmaniyesining yighiwélish lagérlirigha oxshitish mumkinlikini alahide körsetti.

U nöwette pütkül Uyghurlar diyarining mushu teriqide “Üsti ochuq türme”ge ayliniwatqanliqini, bu türmide xitayning asasiy qanunida qoghdash heqqide wediler bérilgen til we milliy medeniyetning xarab qiliniwatqanliqini tekitlidi. Shuning bilen birge Uyghur tilining mekteplerdiki men'i qilinish ehwali heqqide toxtilip, “Tilning halakiti démek medeniyetning halakitidur. Bu yosunda medeniyetni halak qilish irqiy qirghinchiliqtin bashqa nerse emes!” dep xulasilidi.

Bügünki yighinni teshkilleshke alahide küch chiqarghan orunlarning biri bolghan Uyghur insan heqliri qurulushining mudiri ömer qanat yighin ariliqida ziyaritimizni qobul qilip, nöwettiki weziyette bu xildiki yighinning bekmu zor ehmiyiti barliqini bildürdi.

Bügünki yighinda tekliplik söz qilghuchilardin yene nyo york uniwérsitétidiki ziyaretchi alim we tonulghan insan heqliri pa'aliyetchisi téng byaw, amérika xelq'araliq diniy erkinlik komitétining xadimi tina mafford, erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining mudiri alim séytof, Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilatining xadimi nikol morgért qatarliqlarmu nöwet boyiche söz élip, yighin témisigha munasiwetlik mesililer boyiche öz qarashlirini otturigha qoydi.
Bügünki ikki sa'et dawam qilghan yighin'gha washin'gton shehiridiki her sahe kishiliri, hökümet xadimliri we bir qisim oqughuchilar ishtirak qildi.