Erkinlik sariyida dunyadiki diniy étiqad erkinliki depsendichiliki muzakire qilindi

Amérikining paytexti washin'gton shehiridiki erkinlik sariyida düshenbe chüshtin kéyin “Diniy étiqad erkinliki” hemde buningda saqliniwatqan mesililer boyiche bir qétimliq muzakire ötküzüldi. Muzakiride birleshken döletler teshkilatining diniy étiqad heqliri sahesidiki mexsus melumatchisi ehmed shahid özining xizmet emeliyitige birleshtürgen halda dunya miqyasida, jümlidin xitayda diniy étiqad heqlirining ayaq-asti bolushi heqqide toxtaldi.

Dunyaning herqaysi jaylirida izchil mewjut boluwatqan diniy étiqad depsendichiliki herqachan dunya jama'etchilikining diqqitide bolup kéliwatqan mesililerning biridur. B d t qarmiqidiki diniy ishlar komitéti bolsa mushu sahediki xizmetlerni tekshürüshke mes'ul bolup, bu jehette erkinlik sariyi bilen köp jehetlerde xizmet ortaqliqigha ége. Dunyaning herqaysi jayliridiki oxshash bolmighan xelqler diniy étiqad jehette duch kéliwatqan türlük cheklimiler, normal diniy étiqad erkinlikining mewjut bolushidiki eng zor tosalghu boluwatqanliqi melum. Mushu jehettiki ré'al mesililer heqqide jama'etke chüshenche bérish meqsitide 3-aprél chüshtin kéyin erkinlik sariyida b d t ning diniy étiqad heqliri sahesidiki bash melumatchisi ehmed shahid teklip boyiche léksiye berdi.

Muzakire riyasetchisi robért xérman aldi bilen söz élip, dunyaning herqaysi jaylirida diniy étiqad erkinlikining depsende qilinishi bilen démokratiye we insan heqlirining ayaq ‏-asti bolushi herqachan bir gewdilishiwatqanliqini tekitlidi. Uning pikriche, din we diniy kimlik hazirqi zaman dunya siyasitide barghanséri küchlük bir amilgha ayliniwatqan bolup, hemishe erkinlik üchün otturigha chiqiwatqan küreshlerning yadrosi bolup kelmekte iken. Bu hal nöwette yalghuz ottura sherq rayonidila emes, dunyaning bashqa jayliridimu oxshash shekilde dawam qilmaqta iken. Buning bilen bir qisim rayonlardiki diniy jama'etning diniy étiqadi türlük cheklimilerge duch kéliwatqan, xilapliq qilghuchilar türlük qamaq jazalirigha muptila bolmaqta iken. Buning bilen hazir dunyaning köp qisim jaylirida, jümlidin ottura asiya rayonida diniy étiqad erkinliki éghir tehditlerge duch kelmekte iken.

Muzakirige qatnashquchilardin biri, b d t ning gheyriy resmiy “Diniy étiqad erkinliki komitéti” ning re'isi maykil didora söz élip, b d t qarmiqidiki étiqad erkinliki komitétining xizmetlirini qisqiche eslep ötti hemde bügünki méhmanlardin ehmed shahidni léksiyege teklip qildi.

Ehmed shahid söz élip, b d t qarmiqidiki diniy étiqad erkinlikini tekshürüsh xizmitining omumi ehwalini tonushturup ötti. Uning qarishiche, hazir dunya miqyasida diniy étiqad erkinliki oxshash bolmighan puqrawiy jem'iyetlerde oxshimighan shekillerde türlük cheklimilerge duch kelmekte iken. Bu hal yalghuz mustebit ellerdila emes, yene özlirini démokratik hésablaydighan gherb döletliridimu mewjut iken. B d t ning mezkur xizmet komitéti bu heqte herqaysi jaylardiki depsendichilik ehwalini tekshürüsh hemde bu ehwallar heqqide b d t gha yilliq doklat teyyarlashqa mes'ul iken. Shuningdek bu heqte herqaysi dölet hökümetlirige bu heqte alaqidar tekliplerni sunidiken.

Yighin ariliqida, biz uningdin xitay hökümiti 1-apréldin bashlap yolgha qoyghan “Diniy esebiylikni cheklesh nizami” ni xelq'ara ölchemdiki diniy étiqad erkinliki bilen qaysi derijide sélishturushqa bolidighanliqini sorighinimizda, u buningdiki ziddiyetlik ehwallar toghriliq toxtilip mundaq dédi: “Xelq'arada diniy étiqad erkinliki insaniyetning tüplük hoquqliridin biri, dep qarilidu hemde alaqidar qanunlar arqiliq bu hoquqning qoghdilishi kapaletke ige qilinidu. Buningda oxshimighan insanlar topi irqiy we milliy alahidiliki boyiche muqeddes bilip kéliwatqan diniy étiqadlarni bashqilarning kemsitishige bolmaydighanliqi alahide tilgha élinidu. Derweqe hazir bezi jaylarda diniy libaslarning men'i qilin'ghanliqi heqqide xewerler tarqiliwatqan bolsa, yene bezi jaylarda saqal, burqa qatarliq islami yosunlargha mensup amillar men'i qiliniwatidu. Buni shu dölet hökümetliri meyli qandaq seweblerni körsitip aqlishidin qet'iynezer, bu xelq'ara diniy étiqad erkinlikining, shundaqla insan heqliri nizamlirining mezmunigha xilap. Shuning üchün xitay hökümiti özining alaqidar qanunliridiki diniy étiqad erkinliki heqqide bergen wedilirige emel qilishi, diniy ammining yolluq teleplirini étibargha élishi tolimu zörür.”

Yighin muzakirisidiki yene bir alahide méhman maykil didora xitayning diniy étiqad erkinliki jehette xelq'ara ölchemlerge xilap halda yolgha qoyuwatqan türlük siyaset we belgilimilirini emeliyette xitay arzu qiliwatqan “Inaq jem'iyet” hemde “Muqimliq” weziyitini weyran qilghuchi amil dep qaraydighanliqini bildürdi. U bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Shundaq, hazir nurghun döletler, jümlidin xitay hökümiti ötken birnechche yildin buyan térrorluqqa we esebiylikke qarshi turush namida köpligen diniy étiqad pa'aliyetlirini chekleshke urunup kéliwatidu, shundaqla bezi sahelerde buni zor derijide emelge ashurup boldi. Bu ehwal bashqa döletlerdimu oxshimighan derijide mewjut, mesilen, musulmanche kiyinish, bolupmu ayallarning islami yosunda kiyinishi bir qisim kishilerni jiddiyleshtürüp qoyuwatidu. Hökümetlerning térrorluqqa we esebiylikke qarshi turushini chüshinishke bolidu, emma buni bahane qilip, öz puqralirining diniy étiqadini hemde buninggha alaqidar mezmunlarni men'i qilishi xususiylarning eqelliy insan heqlirini depsende qilghanliqqa barawer. Hökümetning mushu xildiki dölet miqyasida diniy étiqad bilen chétishliq mezmunlarni men'i qilishi éniqki, sansizlighan ghubarsiz qelblerni yara qilidu, buning bilen ular közligen “Muqimliq” ulardin téximu uzaqlap kétishi mumkin. Shundaqla buning bilen téximu “Muqimsiz” weziyet barliqqa kélidu. Eger xitay hökümiti rastinila térrorluq we esebiylikni yiltizidin qurutmaqchi bolsa, u halda puqralarning diniy étiqad erkinlikini qoghdishi, söz erkinlikini kapaletke ége qilishi lazim. Chünki puqrawi jem'iyette térrorluq we esebiylikni tügitishning eng ünümlük usuli oxshash bolmighan milliy terkiblerning heq we hoquqlirigha yol qoyushtur. Shuning üchün musulmanlarning hemmisi térrorluq bilen chétishliq, dep qarash yaki islamni térrorluqni ölcheshtiki wasite qiliwélishtin köre, xitay hökümiti musulmanlarning hoquqlirini qoghdishi hemde shu arqiliq térrorluqqa qarshi turushi lazim.”

Bu qétimqi muzakirige ishtirak qilghuchilar arisida biz 2003-yilidin 2006 -yilighiche amérikining sherqiy timor jumhuriyitide turushluq tunji bash elchisi bolup ishligen diplomat growér rés (Grover Joseph Rees) ependini uchrattuq. Uyghurlarning hazirqi weziyiti bilen yaxshi tonushluqi bolghan rés ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümiti 1-apréldin bashlap yolgha qoyghan “Esebiylikni cheklesh nizamnamisi” ning xelq'aradiki héchqandaq bir ölchemge chüshmeydighanliqini tilgha aldi. Bu belgilimining Uyghurlarning kündilik turmushigha qandaq tesir körsitishi mumkinlikini sorighinimizda, u mundaq dédi: “Roshenki, xitay hökümiti hazir kishilerge saqal qoysa bolamdu-yoq, romal artsa bolamdu ‏-bolmamdu, dégenlerni éytip bériwatidu. Bu pütünley shexslerning xususiy ishi. Bizdin sorisingiz, nurghun kishiler bu xildiki ishlarni hökümetning belgilep béridighanliqini tesewwur qilalmaydu. Derweqe mushundaqraq ishlarni qiliwatqan bashqa hökümetlermu bar, elwette. Emma bularning hemmisi xata. Emma méningche, bu yerdiki muhim nuqta xitay hökümiti Uyghurlargha ‛siler Uyghurluq halitinglar bilen öz dölitinglarda qarshi élinmaysiler!‚ dewatidu.”

Yighin axirida köpchilik diniy étiqadqa a'it mesililer boyiche muzakirige kelgen méhmanlardin so'allar soridi. Yighin'gha washin'gton shehiridiki bir qisim hökümet organlirining xizmetchiliri, axbarat sahesidin kelgenler hemde oqughuchilar qatnashti.