Америка дөләт ишлири министирлиқиниң 2016-йиллиқ диний әркинлик доклатида уйғурларға алаһидә орун берилди

Мухбиримиз әзиз
2017.08.16
amerika-dolet-ishliri-ministiri-reks-tillerson.jpg Америка дөләт ишлири министири рекс тиллерсон(Rex W. Tillerson) 2016-Йиллиқ диний әркинлик доклатини елан қилиш мунасивити билән нутуқ сөзлимәктә. 2017-Йили 15-авғуст, вашингтон.
state.gov

Америка дөләт ишлири министирлиқи 15-авғуст күни “2016-йиллиқ хәлқара диний әркинлик доклати” ни елан қилди. Мәзкур доклатта өткән бир йил ичидә дунядики һәрқайси дөләтләрниң диний етиқадқа мунасивәтлик сиясәтлири, җүмлидин хитайдики диний етиқад әһвали тәпсилий баһалинип “хитай һөкүмити изчил һалда пуқраларниң, болупму уйғурларниң диний етиқади сәвәблик уларға зиянкәшлик қилип кәлмәктә” дәп хуласә чиқирилди. Алақидар мутәхәссисләр бу һәқтә пикир қилип өз қарашлирини оттуриға қойди.

Америка һөкүмити “хәлқара диний етиқад қанун лайиһәси” ни елан қилған 19 йилдин буян һәрқайси дөләтләрниң диний етиқад әркинликигә даир әһвалларни әстайидил баһалап, буни америка һөкүмитиниң ташқи сиясәтлиридики ядролуқ амилларниң бири қилип келиватқанлиқи мәлум. Америка дөләт ишлири министирлиқи 15-авғуст күни елан қилған 2016-йиллиқ диний әркинлик доклати әнә шу саһәдики бир зор нәтиҗә һесаблиниду.

Америка дөләт ишлири министири рекс тиллерсон 15-авғуст күни мәзкур доклатни елан қилиш мунасивити билән мәхсус нутуқ сөзлиди. У һәрқайси мәмликәтләрниң бу җәһәттики әһвали һәққидә қисқичә тохтилип диний әркинликтин ибарәт бу әң әқәллий инсан һәқлири амилини яхши қоғдиялиған мәмликәтләрниң һәрқачан муқимлиқ вә асайишлиқта болуп кәлгәнликини тәкитлиди. Шуниң билән бир вақитта, уйғурларға қаритилған диний зиянкәшликниң өткән бир йилда техиму ашқанлиқини тилға алди.

Бу йилқи доклатта, уйғурлар дуч келиватқан диний етиқад җәһәттики бастуруш вә зулумлар һәққидә һәрқайси ахбарат васитилири, җүмлидин әркин асия радийосиниң хәвәрлиридин тәпсилий нәқилләр кәлтүрүлгән. Хитай һөкүмитиниң “үч хил күчләргә зәрбә бериш”ни уйғурларниң диний етиқадини бастурушниң баһаниси қиливалғанлиқи, мушу мәқсәттә 2016-йили 1-январда “террорлуққа қарши туруш қануни” ни мақуллап, авғуст ейида уйғурлар диярида “террорлуққа қарши туруш низами” ни елан қилғанлиқи, буниң билән “диний әсәбийлик” ни террорлуқниң идеологийәлик асаси, дәп қарашни қануний асасқа игә қилғанлиқи, нәтиҗидә көплигән уйғур диний затлириниң бөлгүнчилик яки террорлуқ билән әйибләнгәнлики оттуриға қоюлған.

Мәзкур доклатниң хитайға аит қисмида йәкүн характерлик қилип, хитай һөкүмитиниң өз қанунлирида пуқраларниң диний әркинлики барлиқини җакарлап қоюп, пәқәт “нормал” диний паалийәтләрнила “қоғдаш” билән чәклинип кәлгәнлики, әмма бу “нормал”лиқниң өлчими һәққидә һечқачан бир тәбирниң оттуриға қоюлмиғанлиқи, пәқәт “вәтәнпәрвәр” диний җәмийәтләрниң ибадәт ишлириға мәсул болуп кәлгәнлики қәйт қилиниду. Шуниңдәк һөкүмәтниң қачаники диний паалийәтләрни хитай компартийәси үчүн тәһдит һес қилған вақитта дәрһалла пүтүн күчи билән чәкләп кәлгәнлики тилға елинған. Америка дөләт мәҗлисигә қарашлиқ диний әркинлик комитетиниң тәтқиқатчиси тина мафурд (Tina L. Mufford) Бу һәқтә пикир қилип, һазирқидәк дуня миқясида диний етиқад әркинлики кәмситиливатқан вә һуҗум обйекти болуватқан әһвалда, америка һөкүмитиниң бундақ бир доклатни елан қилишиниң зор әһмийәткә игә икәнликини тәкитлиди. У бу һәқтә мундақ деди: “бу доклат алди билән, немә үчүн хәлқара диний әркинлик ишханиси һәмдә дөләт мәҗлисигә қарашлиқ диний әркинлик комитетиниң дәсләп болуп тәсис қилинишидики сәвәбләрни баян қилип берәләйду. Чүнки, дөләт мәҗлиси һәмдә америка һөкүмити американиң сиясәт бәлгиләш ишлириға ярдими болуши үчүн дуня миқясидики хәлқара диний әркинлик мәсилилирини назарәт қилип туруш һәмдә қәрәллик доклат тәйярлашниң толиму зөрүрлүкини тонуп йәткән. Көпчиликниң хәвири болғинидәк, һазирқи мәвҗутлуқ һәмдә дунядики дөләтләрниң әһвали аҗайип тез өзгирип туруватиду. Шуниң үчүн америка һөкүмитиниң һәрқайси дөләтләрдики өзгирип туруватқан әң йеңи әһвалларға қарита мунасип вә тегишлик муамилидә болуши, шуниңдәк бу әһвалларниң америка ташқи сияситиниң қарар бәлгиләш даириси ичидә өзигә чушлуқ орун елиши өз нөвитидә америка ташқи сиясити үчүн бәкму истратегийилик қиммәткә игә. Шуңа бу доклат, бу ишларниң америка һөкүмити үчүн қанчилик муһим икәнликини йәнә бир қетим әкс әттүрүп бериду, дәп қараймән.”

Америка дөләт ишлири министирлиқиниң доклатида, хитай һөкүмити уйғурларниң диний етиқад әркинликини чәкләш йүзисидин йолға қойған тәдбирләрниң бири қатарида уйғурларниң диний кийим-кечәклирини чәкләш, аялларни яғлиқтин, әрләрни сақал-буруттин чәкләш, 18 яшқа толмиған балиларға һәрқандақ шәкилдики диний тәрбийә беришни мәни қилиш, хилаплиқ қилғучиларни еғир бир яқлиқ қилиш һадисиси икәнлики көрситилгән. Доклатта көрситилишичә, ата-аниларниң 18 яшқа толмиған пәрзәнтлирини һөкүмәт тәрәп етирап қилған бир динға мәнсуп диний әқидиләр билән тәрбийилиши, балиларниң тегишлик диний паалийәтләргә иштирак қилиши һәрқандақ җайда бир нормал әһвал болсиму, уйғурлар диярида буниң “җинайәт”кә айлинип қалғанлиқи, бундақ балилар байқалған һаман “мәхсус тәрбийәләш мәктипи” гә әвәтилгәнлики ейтилған. Шуниң билән бир вақитта, диний тәрбийә елиштин айрип ташланған балиларға хитай даирилири “вәтәнпәрвәрлик тәрбийәси” ни күчәйткән. Буниңда нуқтилиқ қилип диний етиқадни сәлбийләштүрүш, хитай тили вә мәдәнийитини алдинқи орунға қоюш, әң муһими хитай компартийәсигә садиқ болушни дуня қараш вә қиммәт қаришиниң әң муһим өлчими қилиш тәкитләнгән.

Тина маффорд бу һәқтә сөз қилип мундақ деди: “диний етиқад әркинлики яки хусусий етиқад ялғуз биравниң өз етиқади бойичә ибадәт қилиш-қилалмаслиқи яки өз етиқадиға игә болуш-болалмаслиқидила ипадиләнмәйду. У йәнә биравниң етиқадқа игә болуши яки болмаслиқи, шуниңдәк өз етиқадини өзгәртишидиму ипадилиниду. Шуниң үчүн һөкүмәт шәхсләрниң етиқадқа егә болуш яки болмаслиқи, қайси етиқадтин қайси етиқадқа алмишишидин қәтийнәзәр буларниң һәммисигә охшаш муамилидә болуши лазим. Әмди дунядики дөләтләр, җүмлидин хитай һакимийити муәййән қанун яки сиясәтләрни елан қилип шәхсләрниң ибадәт қилиш яки диний етиқадта болуш, халиған етиқадқа әгишиш һоқуқини чәкләйдикән, у һалда шәхсләр һечқачан диний етиқад әркинликигә игә болмиған болиду. Шуниң үчүн гәпни қисқартсақ, асасий қанунда бирнәччә маддиларни бәлгиләп қоюшниң өзи пуқраларниң диний етиқад әркинликигә капаләтлик қилалмайду. Шуниң үчүн хитай һөкүмити дадиллиқ билән бу дуняға ортақ болған әркинликни тәшәббус қилиши һәмдә толуқ һимайә қилиши лазим.”

Америка дөләт ишлири министирлиқиниң доклатида, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң диний етиқад әркинликини чәкләш үчүн диний дәстурларни, җүмлидин қуран китаблирини тәкшүрүш, мәсчитләрни чеқиш қатарлиқ тәдбирләрни йолға қойғанлиқи алаһидә тәкитләнгән. Доклатта әркин асия радийосиниң хәвәрлиридин нәқил кәлтүрүш арқилиқ 2016-йилиниң дәсләпки үч ейида уйғурлар дияридики бәш миң мәсчитниң чеқиветилгәнлики, бу хил “мәсчит чеқиш”ниң мәқсити аһалиләрниң бихәтәрлики үчүн, дәп чүшәндүрүлгәнлики, болупму қәшқәр тәвәсидики 70% кә йеқин мәсчитниң мушу долқунда чеқип ташланғанлиқи тилға елиниду. Әмма, хитай даирилири һәрқачан өзлириниң диний әсәбийликкә қарши күрәш қиливатқанлиқини ейтип, бу әһвалларниң уйғурлардики диний етиқад әркинликини боғуш икәнликини етирап қилмиған. Тина маффорд бу һәқтә сөз болғанда хитай компартийәсиниң диний етиқадниң немә икәнлики һәққидә һечқандақ саватқа игә әмәсликини алға сүриду.

У бу һәқтә мундақ деди:“худди сизниң хәвириңиз болғинидәк, хитай башқа нурғун мәмликәтләргә охшаш диний етиқад әркинлики яки етиқадниң зади немә икәнлики һәққидә толиму йүзәки қарашта болуп кәлмәктә. Дунядики нурғун дөләтләр хитайға охшаш өз пуқралириниң диний етиқади яки шәхси етиқадини қоғдашқа беғишланған қанун маддилирини өзлириниң асасий қанунлириға киргүзүвалған. Һалбуки нурғун дөләтләр, җүмлидин хитай һөкүмити ашу қанун маддилириниң диний етиқад әркинликини алға сүридиғанлиқи һәмдә уни қоғдайдиғанлиқи һәққидә ағзи-ағзиға тәгмәй сөзләйду. Әмма бизгә мәлумки, һәқиқий мәнидики диний етиқад әркинлики яки хусусий етиқад асасий қанундики маддилардин көрә шәхсләрниң өз етиқадиға һәқиқий йосунда игә болалишида бәкрәк өз әксини тапиду.”

Мәзкур доклатта алаһидә орун берилгән йәнә бир мәсилә, уйғурларниң һәҗ ишлиридики мүшкүлатлири болған. Мәлум болушичә, хитай һөкүмити “мусулманлар тор бети арқилиқ яки шу җайдики ислам җәмийәтлири арқилиқ һәҗ қилишқа тизимлитип қойса болиду” дәп җакарлиған болсиму, һәҗ қилиш уйғурлар үчүн һелиму мүшкүл мәсилиләрниң бири болуп турмақта. Уйғурлар дияридики “өз алдиға һәҗ қилиш қанунсиз диний паалийәт һесаблиниду” дегән бәлгилимә түпәйлидин, пәқәт һөкүмәт тәшкиллигән һәҗ өмәклири арқилиқ һәҗ қилиш уйғурларниң бирдин-бир һәҗ йоли болуп қалған. Буниңдин башқа йоллар арқилиқ һәҗ сәпиригә атланған уйғурларниң ақивити айродромларда тутқун қилиниш һәмдә хитайға қайтурулуш билән нәтиҗиләнгән. Әмма бу һал, хитайдики йәнә бир мусулман милләт болған туңганлар үчүн мәвҗут әмәс икән. Тина маффорд бу һәқтә сөз болғанда, дөләт һакимийити иҗра қиливатқан сиясәтләрниң бу йосунда пәрқлиқ иҗра қилиниши, ахирида миллий кәмситишкә айлинип кетиши һәмдә буниң җәмийәттә муқимсизлиқ пәйда қилиши мумкинлики һәққидә тохталди.

Мәлум болушичә, бу йиллиқ доклат америка дөләт мәҗлисигә сунулуп, америка һөкүмитиниң дунядики һәрқайси районларға қарита йолға қойидиған ташқи сиясәт мәзмунлирини бекитишидә пайдилиниш материяли болидикән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.