Diniy erkinlikni ilgiri sürüsh yighinida Uyghurlargha alahide orun bérildi

Amérika dölet ishlar ministirlikide ötküzülgen diniy erkinlikni ilgiri sürüsh yighinidin bir körünüsh. 2018-Yili 24-iyul. Washin'gton d.S., amérika.

Uyghur ziyaliysi, sha'ir tahir hamut diniy erkinlikni ilgiri sürüsh yighinida söz qilmaqta. 2018-Yili 24-iyul. Washin'gton d.S., amérika.

24-Iyuldin 26-iyulghiche, amérika dölet ishlar ministirlikide 3 kün ötküzülidighan diniy erkinlikni ilgiri sürüsh yighini 24-iyul seherde bashlandi. 

Yighinning échilish murasimida söz qilghan amérika dölet ishlar ministirliqi xelq'ara diniy erkinlikke mes'ul alahide elchisi sam brownbek öz nutqida dunyada diniy erkinlikning her xil derijide cheklimige, depsendichiliklerge uchrawatqanliqini, hetta bezi hallarda kishilerning diniy étiqadi seweblik wehshiylikke, zulumgha we öltürüsh xewpige duch kéliwatqanliqi bayan qilghandin kéyin, diniy erkinlik depsende qiliniwatqan döletlerni sanap ötkende xitayda lagérlargha bend qilin'ghan Uyghurlarni tilgha aldi. 

U mundaq dédi: “Xitayda zor sandiki Uyghur musulmanliri qayaqta terbiyilesh lagérlirigha yollandi. Tibet buddistliri öz étiqadi boyiche yashashta körünerlik cheklimilerge uchridi. Xristi'an popliri türmilerge tashlandi.”

U dunyaning herqandaq bir yéride diniy étiqad erkinliki cheklimige uchraydiken, buning tinchliq, asayishliq we muqimliqqa tehdit yaritidighanliqini, diniy étiqad erkinlikining dunyada éghir depsende qiliniwatqanliqini, shunga buninggha choqum xatime bérish lazimliqini küchlük rewishte otturigha qoydi.

Bu nöwetlik yighin'gha dunyaning her qaysi jayliridin kelgen dölet erbabliri, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining wekilliri, diniy rehberler, kishilik hoquq pa'aliyetchiliridin bashqa diniy étiqad erkinliki depsendichilikke uchrighan kishiler we étnik topluqlarning 20 nechche neper wekili öz xelqlirige wakaliten sözleshke teklip qilin'ghan. 

Nöwette amérikida panahliniwatqan Uyghur ziyaliysi, sha'ir tahir hamut mezkur yighin'gha Uyghurlargha wakaliten alahide teklip qilin'ghan idi. 

Alahide elchi sam brownbek yighinda sözleshke teklip qilin'ghan méhmanlarni tonushturghanda, yighinda bashta sözleydighan ikki kishining biri tahir hamut ikenlikini bildürgendin kéyin, Uyghurlar nöwette yoluquwatqan atalmish qayta terbiyilesh lagérliri mesilisini alahide tilgha aldi we buning ademni tolimu biseremjan qilidighan hadise ikenlikini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Biz xitay hökümitining Uyghur musulmanliri we tibet buddistlirigha qarita uzundin buyan dawamlashturup kéliwatqan basturush qilmishliridin chongqur endishilenduq. Bolupmu xitay hökümitining yéqindin buyan Uyghurlar we bashqa az sanliq guruppilarni basturushni téximu ötkürleshtürgenlikige a'it doklatlardin bekmu biseremjan bolduq. Minglighan onminglighan Uyghur we bashqa musulmanlarning ‛siyasiy jehettin qayta terbiyilesh‚ dep perdazlinip jiddiy yasalghan tutup turush orunliridin tartip we türmilergiche qamalghanliqi, bularning misali. Bu lagérlargha qamalghan Uyghurlarning hemmisi dégüdek uruq-tughqanliri bilen alaqisi üzülgen, ular héchqandaq, sot we qanuniy tertiplerdin mehrum halda qerelsiz qamalghan. Bu lagérlar heqqide bizge kelgen xewerler wehimilik bolup ademning wujudini titritidu.” 

Yighining küntertipi boyiche, échilish murasimidin kéyinla xitayda ziyankeshlikke uchrawatqan diniy topluqlardin xristi'an we musulmanlarning wekilliri birinchi nöwette sözge teklip qilindi. Aldi bilen sözge chiqqan jeymiy paw xanim öz éri xitayda missi'onérliq qilish jeryanida tartqan xorluqlarni we uning axiri 7 yilliq qamaqqa höküm qilin'ghanliqini bayan qildi. 

Uning axiridin tahir hamut sehnige chiqip, özi we özi tewe milliy topluq-Uyghurlarning kimlikini qisqiche bayan qilip ötkendin kéyin, xitay kommunistliri 1949-yilidin buyan Uyghurlargha salghan zulumlar heqqide toxtaldi.

Tahir hamut sözlep bolghandin kéyin yighin öz kün tertipi boyiche dawam qildi. Chüshlük dem élish esnasida ziyaritimizni qobul qilghan tahir hamut yighin tesirati heqqide toxtaldi we uning nutqidin kéyin Uyghurlar heqqide so'al sorighuchilarning köp bolghanliqini bayan qildi. 

Bügünki yighinda alahide diqqetni chékidin bir nuqtida bolsa, diniy erkinkin ilgiri sorush témisidiki xelq'araliq bu yighinda sözge teklip qilin'ghuchilarning köplükige qarimay, Uyghurlar mesilisining alahide tilgha élinishini we Uyghur wekilge bashta orun bérilishi idi. 

Bu heqte öz qarashlirini otturigha qoyghan tahir hamut buni Uyghur mesilisining texirsizliki we uning amérika hökümiti aldidiki ornigha baghlap chüshendürdi.

Diniy erkinlikni ilgiri sürüsh yighini 24-iyuldin 26 iyulghiche amérika dölet ishlar ministirlikide ötküzülidighan bolsimu, yighin bashlinishtin burunqi yandash pa'aliyetler 23-iyulda bashlinip qolgha idi.

Yighin ishtirakchiliri 23-iyul amérika paytexti washin'gtondiki “Irqiy qirghinchiliq” moziyi qatarliq jaylarni ziyaret qildi. 

“Irqiy qirghinchiliq moziyi” 1940-yillarda natsistlar gérmaniyesining ziyankeshlikige uchrighan we bu jeryanda qirghin qilin'ghan yehudiylarning paji'esi bash téma qilin'ghan moziyi.

Tahir hamutning bildürüshiche, moziyidiki pa'aliyet béshida sözge chiqqan alahide elchi sam brownbek bu nöwetlik yighinni uyushturushtiki meqsetning dunyada yene mushundaq chong tiptiki irqiy qirghinchiliq yüz bérip qélishining aldini élish ikenlikini alahide tekitligen.