Amérika dölet mejliside xitaydiki diniy étiqad depsendichiliki yene bir qétim muzakire qilindi

Muxbirimiz eziz
2017.05.26
Amerika-parlamentida-uyghur-mesilisi.jpg Amérika xelq'ara diniy étiqad erkinliki komitétining re'isi tomas rés guwahliq bérish yighinida, 2017-yili, 24-may, washin'gton shehri
USCIRF

Xitaydiki insan heqlirining depsende qilinishida eng gewdilik boluwatqan mesililerning biri, diniy étiqad erkinlikining cheklinishi we ayaq-asti qilinishi bolup hésablinidu. 24-Mayda amérika dölet mejliside ötküzülgen guwahliq bérish yighinida alaqidar shexsler dunya miqyasida, jümlidin xitayda diniy heq we hoquqlarning depsende qilinishi heqqide guwahliq bérip, amérika tashqi siyasitining bu mesililerni öz ichige élishini jiddiy telep qildi.

Melum bolushiche, dunya miqyasida diniy étiqad pa'aliyetliri türlük cheklimilerge duch kéliwatqan bolup, bularning beziliri hökümetning, yene beziliri ayrim shexsler yaki teshkilatlarning qoli arqiliq emelge ashmaqta. Dunya boyiche insan heqlirining depsende bolushi eng éghir dep qariliwatqan xitayda bolsa, bu xil heq we hoquqlar hökümetning biwaste kontrolluqi astida depsende qiliniwatqan bolup, amérikidiki tom lentos insan heqliri komitéti bu jehettiki depsendichilikke ége chiqiwatqan aktip teshkilatlarning biri.

Amérika dölet mejlisige qarashliq tom lentos insan heqliri komitéti 2008-yili tesis qilin'ghandin buyan “Xelq'ara insan heqliri xitabnamisi” ning rohi boyiche dunya miqyasida insan heqlirini qoghdash we qanatyaydurush sahesi boyiche ünümlük hemde ehmiyetlik xizmetlerni qilip kelmekte. Ene shu xildiki pa'aliyetlerning biri qatarida 24-may küni chüshtin kéyin tom lentos insan heqliri komitéti amérikining xelq'ara diniy étiqad erkinlikige da'ir siyasetliri boyiche guwahliq bérish yighini ötküzdi.

Yighinda aldi bilen, komitét mudirliridin randiy xaltgrén söz élip bügünki yighin'gha kélip guwahliq bergüchilerning gheyritige apirin oquydighanliqini bildürdi. Shuningdek, diniy étiqadning eng eqelli insan heqliridin ikenlikini, bashqa heqlerning birdek mushu heq asasida rawaj tapidighanliqini, söz erkinliki, yighilish erkinliki qatarliq heq we hoquqlarning diniy étiqad erkinliki bolmighanda öz qimmitini yoqitidighanliqini tekitlep ötti. Uning qarishiche, bir memlikette insan heqlirining qaysi derijide mewjut ikenlikige höküm qilishta diniy étiqad erkinlikige qarashning özila kupaye qilidighan ölchemlerning biri iken.

Arqidin söz alghan komitét mudiri jéymis makgowérn “Xelq'ara insan heqliri xitabnamisi” diki “Her bir insanning pikir qilish we diniy étiqad erkinlikini tallash hoquqi bar” dégen qurlarni eslitip ötti. Bu hoquqlar boyiche insanlarning diniy étiqadini meyli hökümet organliri bolsun, yaki shexsler bolsun héchqaysisining cheklesh hemde teqip qilish hoquqi bolmaydu. Emma hazir bir qisim memliketler, bolupmu xitay, özbékistan, bérma qatarliqlar bu heqlerni ayaq asti qilip kelmekte.

Shuningdin kéyin, bügünki yighin'gha alahide teklip qilin'ghan wekillerdin biri, amérikidiki “Xelq'ara diniy étiqad erkinliki komitééti” ning re'isi tomas rés özining zor hejimlik guwahliq dokladining muhim nuqtilirini oqup ötti. Uning qarishiche, din we diniy étiqad erkinliki bügünki dunyada tolimu muhim amillardin hésablinidu. Shuning bilen birge, hazirqi tashqi siyaset mezmunida din herqachan muhim orun igileydu, diniy étiqad erkinliki heqqidiki depsendichilikler herqachan hazirqi dunyada muqimsizliq we parakendichilikning menbesi bolup kéliwatidu.

U sözining axirida, dunyada hazir diniy étiqad erkinlikini depsende qilishta aldinqi orunda méngiwatqan döletlerni sanap kélip, xitaydiki Uyghurlar we tibetlerning bu jehette zor bedel tölewatqanliqini tekitlep ötti.

Uning pikriche , xitay we bashqa döletler özlirining bu xil diniy étiqad depsendichilikini yoshurush üchün “Esebiylik” ke yaki “Térrorluq” qa qarshi qanunlarni maqullaydu, andin shu arqiliq öktichilerni we qarshi pikirdiki teshkilatlarni ujuqturidu. U bu heqtiki mezmunlar heqqide özining yazma doklatida tepsiliy toxtalghan bolup, uningda xitay hökümitining Uyghurlarning diniy étiqad pa'aliyetlirini esebiylikke we térrorluqqa baghlap basturuwatqanliqini alahide sherhiligen. Uning pikriche, on milyondin artuq Uyghur musulmanlirida normal diniy étiqad pa'aliyetliri yaki diniy mezmundiki matériyallarning bayqilishi “Qanunsizliq” dep qaralmaqta. Mektep yéshidiki balilar bolsa ata- anilrining öy ichidiki diniy étiqad pa'aliyetliri heqqide so'al-soraq qilinmaqta. Xitay da'iriliri özlirining bu heqtiki basturushlirini téximu keng miqyasta ishqa ashurush üchün 2016-yili 1-yanwardin bashlap “Térrorluqqa qarshi qanun” ni ijra qilishqa bashlighan.

Shuningdin kéyinki so'al-jawab bölikide, tomas rés palata ezalirining diniy étiqad depsendichiliki heqqidiki so'allirigha jawab berdi. U özining bu heqtiki mesililerge qarita teklipi süpitide diniy étiqad erkinlikini ayaq- asti qilishqa chétishliq shexslerning tizimlikini ishlesh, ulargha amérikigha kélish wizisi bermeslik,  magnitski qanunini diniy étiqadni ayaq asti qilish sahesige kéngeytish qatarliqlarni otturigha qoydi.  Shuning bilen birge, amérika tashqi siyasitide bu xildiki insan heqliri depsendichilikini tosush heqqide munasip mezmunlarning orun élishi lazimliqini tekitlidi.

Yighin axirida yene, alan kopérman, robért jorj, kamran buxari qatarliq mutexessis we alimlarmu rusiye, özbékistan, iran, pakistan, sudan qatarliq ellerdiki diniy étiqad depsendichiliki heqqide guwahliq berdi.

Yighin'gha amérika dölet mejlisining alaqidar xadimliri, bir qisim elchixana xizmetchiliri hemde diniy étiqad sahesidiki xadimlar qatnashti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.