Анализчилар: “шинҗаң” даирилириниң йеңи диний ишлар низамида диний вә ипадә әркинликини бастуруш қанунлаштурулған

Мухбиримиз әркин
2014.12.03
chen-yuenxua-xoten-din-hijab-romal-yaghliq.jpg Хотән шәһәрлик партком секретари чен юәнхуа “мубада, дохтурханида бирәр йүзини япқан аял байқилип қалса, дохтурханиниң давалаш иҗазәтнамисини бикар қилип дохтурханини печәтләймиз...” дәп тәһдит салған. 2014-Йили 12-январ, хотән.
hts.gov.cn

Уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийиниң йеқинда мақуллиған қанун низамида, уйғур мусулманлириниң қандақ диний кийимләрни кийиши, қандақ ясинишиға болмайдиғанлиқи бекитип берилгән. Қанун низамда, һәрқандақ кишиниң “диний ашқунлуқ түсидики кийим-кечәкләрни кийиши, шу хил символлуқ нәрсиләрни есиши-тақиши яки ясиниши мәни қилинған.”

Һәр қандақ кишиниң башқиларни шу хил кийим-кечәкләрни кийишкә, шу хил пасонда ясинишқа, шу хил диний символлуқ нәрсиләрни есишқа яки тақашқа мәҗбурлиялмайдиғанлиқини агаһландуруп, хилаплиқ қилғучиларға әһвалға қарап 30 миң сомға қәдәр җәриманә қоюлидиғанлиқи, әһвали еғирларниң қануний җавабкарлиққа тартилидиғанлиқини билдүргән.

Қанун низамда, уйғур елидә турушлуқ хитай аманлиқ күчлиригә юқириқи низамға хилаплиқ қилғучиларни бир тәрәп қилиш һоқуқи берилгән. Мәзкур қанун низами уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийи даимий комитетиниң 28‏-ноябир чақирилған йиғинида, барлиқ авазниң бирдәк қошулуши билән мақулланған.

Кишиләрниң диний кийим-кечәк, диний қияпитигә қануни өлчәм бекитип бериштәк бундақ бир қанун низамниң хитайда тунҗи қетим чиқиришидур. Даириләр, мәзкур низам террорлуқ вә диний ашқунлуққа тақабил туруп, муқимлиқни қоғдашқа пайдилиқ, дәп көрсәтсиму, бирақ бәзи анализчиларниң қаришичә, кишиләрниң диний етиқадини улар халиған усулда ипадиләшкә қанун арқилиқ чәклимә қоюш зор хаталиқ.

Америкида турушлуқ вәзийәт анализчиси мәмәт тохти әпәнди, мәзкур низам диний әркинликкә очуқ-ашкара хилаплиқ қилғанлиқ, ипадә вә диний әркинликни бастурушни қанунлаштурғанлиқ, дәп тәнқид қилди.

У мундақ деди: китаб берилгән динларниң һәммисидә ялғуз аллаһқа ибадәт қилишнила бәлгилимигән. Дин аилә қануни мәсилән, никаһ қануни, мирасни қандақ бөлүшүш, аилә ичидә чоңлар кичикләргә қандақ муамилә қилиш, қолум қошнилар билән қандақ мунасивәт қилиш, ата-аниларниң мәсулийити қатарлиқ нурғун тәрәпләрни өз ичигә алиду. Ислами һаят дегәндә мусулманларниң қурани кәримдә бәлгиләнгән диний бәлгилимиләргә бойсунуп, яшаш һоқуқини көрситиду. Мушуларниң һечбирини шәрқий түркистан хәлқи иҗра қилалмиған шараит астида, бу қанун иҗра қилинса, у йәрдә пәқәт мусулманлиқ, дегән сөз сақлинип қалиду. Бу әһвалда инсанларниң диний һаяти еғир дәхли-тәрузға учрайду. Бир қанун чиққан болса униң җазаси биргә келиду.

Уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийиниң муавин мудири, қурултай қанун комитетиниң башлиқи ма миңчең, “буниңдин 20 йил аввал чиқирилған кона низам террорлуқ вә диний ашқунлуқниң тор, иҗтимаий таратқулар арқилиқ тарқилишиға, динни суйиистемал қилп, кишилик турмушқа арилишшиға тақабил туралмиди” дегән. Униң көрситишичә, йеңи қанун низам бу хил еһтияҗни көздә тутуп чиқирилған.

Лекин анализчиларниң көрситишичә, 1994‏-йили чиқирилған кона қанун низамға бу қетим 18 түрлүк йеңи мадда қошулуп, қандақ кийиниш, қандақ ибадәт қилишни өз ичигә алған диний паалийәт бошлуқи зор дәриҗидә тарайтилған.

Мәзкур қанун низамда, динниң әдлийә, той-төкүн вә нәзир чирағ ишлириға арилишиши чәкләнгән. Униңда қандақ һәрикәтниң диний ашқунлуққа киридиғанлиқиға чүшәнчә берилмигән болсиму, бирақ һәр қандақ кишиләрниң диний ашқунлуқни мәзмун қилған үн, син буюмлирини тарқитиши мәни қилинған.

Ма миңчең, мәзкур низамниң әмәлийәтчанлиқи наһайити күчлүк икәнликини әскәртип, “биз хәлқниң қандақ диний паалийәтләр қоғдилидиғанлиқи, қандақ диний паалийәтләрни дәрһал тохтитиши керәкликини билишини истидуқ” дегән.

Лекин анализчиларниң қаришичә, йеңи қанун низамда зор мүҗмәллик бар. Униңда, қандақ диний қияпәтләрниң “қанунлуқ диний қияпәт”, қандақ диний қияпәтләрниң “ашқунлуқ” икәнликигә ениқ чүшәнчә берилмигән. Нурғун мәсилә сот, тәптиш вә аманлиқ органлириниң ихтияриға ташлап қоюлған.

Мәмәт тохти әпәнди, мәзкур қанун низам иҗра қилинса, буниң зор адаләтсизликкә йол ачидиғанлиқини агаһландурди.

У мундақ деди: хитайларниң һазирға қәдәр чиқарған қанунлирида қолланған сөзләр наһайити юмилақ, уни буянға тартсиму болиду, уянға тартсиму болиду. Хитайниң вәтәндашлиқ қануниму шундақ. Һүсәйин җелил мәсилисидә “у канада пуқрасиму-әмәсму?” дегән мәсилидә, хитай вәтәндашлиқ қануни бойичә у канада пуқраси. Чүнки, башқа дөләт пуқралиқиға өткән һәрқандақ киши аптоматик вәтәндашлиқтин қалиду. Лекин, хитайлар уни башқичә чүшәндүрди. Шуңа, бизниң вәтәндә чиқиватқан қанунларниңму, бири, нишанлиқ, сөзләр ениқ, җинайәт ениқ уқумлар билән ипадиләнмәй, юмилақ, нәгә тартса болидиған еластиклиқ сөзләр билән ипадиләнгәчкә, қанун иҗра қилғучи орган қанунни халиғанчә изаһлайду. Уларниң қолида қанун бузуп, дәпсәндә қилинсиму, нормал иш қилғандәк, қанунлуқ иш қилғандәк көрситилиду. Әгәр у кочида кетиватқан нормал бир кишиниң сақили өсүп қалған болса, уни шу қанунға киргүзимән десә, киргүзгүдәк қилип чиқириватиду қанунларни.

Ма миңчең мәзкур қанунниң 2 йерим йил музакирә қилиш арқилиқ чиқирилғанлиқини билдүргән болсиму, бирақ җәмийәтниң қанчилик пикрини алғанлиқи мәлум әмәс. Анализчилар вә кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң қаришичә, мәзкур қанун низам хитай һөкүмитиниң уйғур елидә елип бериватқан “террорлуқ” вә “диний ашқунлуқ” қа қарши қаттиқ зәрбә бериш һәрикити билән мунасивәтлик. Униң мәқсити хитай аманлиқ күчлириниң уйғурларни бастурушиға қануний қалқан һазирлап бериштур.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.