“Shinjang uniwérsitéti” ning bir oqughuchisi téléfonida diniy tebligh saqlighan dep késilgen

Shendung uniwérsitétida oquwatqan bir nechche Uyghur oqughuchilarning, chingdaw shehiridiki melum xitay saqchi da'iriliri teripidin qattiq urulup arqidin tutqun qilin'ghan körünüsh.

Bextiyar rehmitulla “Shinjang uniwérsitéti” ning oqughuchisi bolup, u buningdin 10 nechche ay awwal qolgha élinip, qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Bextiyar rehmitullaning délosidin xewerdar kishilerning qeyt qilishiche, uning qolgha élinishigha téléfonidin tebligh we bashqa diniy mezmunlarning chiqip qélishi yaki sawaqdashlirigha diniy tebligh qilishi seweb bolghan.

Lékin biz, ürümchide olturushluq bextiyar rehmitullaning “Shinjang uniwérsitéti”da oqughan kespiy, teptish da'irilirining 20 yashliq bextiyarni qandaq“Jinayet” bilen eyibligenliki, uning qanche yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi we hazir qaysi türmide tutup turuluwatqanliqi qatarliq mesililerde toluq uchurgha ige emes.

Biz peqet uning ürümchide tughulghanliqi, ata-anisining “Yen'en yoli”da olturidighanliqi, dadisining tijaretchi, anisining a'ile xanimi ikenliki, bextiyarning buningdin on nechche ay awwal qolgha élin'ghanliqi we késilgenlikige da'ir uchurlargha ige.

Uning anisi muhebbet xanim oghlining késilgenlikini, dadisi rehmitullaning shu seweblik éghir késel ikenlikini delilligen bolsimu, emma u artuq uchur bérishni xalimidi. U oghlining gépi chiqsa éghir xorsin'ghan halda “Ichimni achchiq qilip, artuq gep qilghum yoq” deydu.

Muhebbet: wey, siz kimu? he'e, men shu (muhebbet).

Muxbir: he'e, qandaq yaxshi salamet turdingizmu? men oghlingizning ehwalini sorap baqay, dep téléfon qilghan idim. Hazir qandaq bolup ketti, buning netijisi?

Muhebbet: siz kimu?

Muxbir: men erkin asiya radiyosidin téléfon qiliwatimen.

Muhebbet: erkin asiya (radiyosi).

Muxbir: he'e. Men oghlingizning ehwalini sorap téléfon qilghan. Hazir oghlingiz nede, ürümchidimu yaki bashqa yerge élip kettimu? sot échilip bir netijisi chiqtimu buningki yaki téxiche ésiqliq turamdu?

Muhebbet: ürümchide. (Sot) netijisi chiqti.

Muxbir: qandaq netijisi chiqti? qolunglargha bir qeghez keldimu, netije toghriliq?

Muhebbet: qolimizgha héchqandaq qeghez kelmidi. Shu, balam solaqta. Boldi, ichimni achchiq qilip artuq gep qilghum yoq. Kech bolup ketti. Gep qilish qulaysiz, yoldishimning hazir salametliki yaxshi emes. Mushu ish tüpeylidin yoldishim (palech) bolup hazir geptin qaldi. He'e, yétiqta hazir. He'e, (ashu balining derdide).

Biz peyshenbe küni yene “Shinjang uniwérsitéti”ning j x saqchi ponkitigha téléfon qilip, da'irilerning némige asasen bir oqughuchini qolgha alghanliqini we uning késilishige seweb bolghanliqini soriduq.
Emma, saqchi ponkitining kechlik nöwetchi xadimi “Uchur bérishke bolmaydu” dep téléfonni qoyuwetti.

Weqedin xewerdar kishilerning ilgiri sürüshiche, bextiyar rexmitullaning qolgha élinishida bashqa héchqandaq ish yoqken. Bextiyar rexmitullani tonuydighan biri, uning nahayiti “Edeplik, pakiz” bala ikenlikini bildürdi.

Uyghur ahale: méning anglishimche, tutulup kétishtiki seweb mushu wédi'oda birer hedis, tebligh anglighanmu, téléfondin chiqip qalghanmu yaki mektepte anche-munche mundaq bir yataqlirida oqughuchilargha tebligh sözlep qoydimu, mushu ikki xil seweb bar. Bashqa héchqandaq ish yoq. Shundaq pakiz, chirayliq bala u. Aldimizda kichik baliti u, shundaq edep, exlaqliq, pakiz, shundaq chirayliq bala idi. Ata, anisi shundaq pexirlinetti u balisidin. Ular ikki oghulti. Bu balining dadisi hazir éghir di'abét. Ata-anisigha bek éghir bolup ketti. Simuntqa suni töküp, meydisini yéqip yatidu, deydu dadisini. Dadisining késili bek éghir hazir.

Xitay hökümiti 2015‏-yili 1‏-ayda “Uyghur aptonom rayonining tor uchurlirini bixeter bashqurush nizami” élan qilip, ijtima'iy alaqe wasitilirige bolghan kontrolluqni qattiq kücheytken. Emma bu nizam, Uyghur teshkilatlirining qattiq tenqidige uchrighan. Ular bu nizam pikir erkinlikige éghir buzghunchiliq qilidighanliqini agahlandurghan.

Mezkur nizamda tor mulazimet shirketlirining amanliq organlirini abontlarning shexsi uchuri bilen udulluq teminlep turushi, dölet menpe'eti, dölet bixeterliki, dölet mexpiyetliki we birlikige ziyanliq, “Ghazat”, “Bölgünchilik”, “Milliy öchmenlik” terghib qilin'ghan, milletler ittipaqliqigha ziyanliq uchurlarni derhal öchürüp tashlap, uni yollighan shexslerni derhal amanliq organlirigha melum qilishi telep qilin'ghan idi.

Yuqirida radiyomizning ziyaritini qobul qilip, bextiyar rexmitulla heqqide melumat bergen kishi, bu nizam seweblik Uyghur yashlirining qolgha élinip ketkenlikini bildürdi.

U mundaq deydu: “Mushu qanun sewebtin ashu wédi'odin téléfon'ghiche hemmige arilishiwatidu. Téléfondin tutulup ketken ademning sani yoq. Nurghun adem tutulup ketti. Mushu téléfon toghrisidila tutulup ketti. Asasi jehettin mushu tosuqlardimu kimlikni sorap ketmeydu. Birinchi bolup téléfonungni chiqar, deydu. Téléfonni chiqirip, shu téléfondin azraqla özige yaqmighan mezmun bolsa, bularni shu mezmun'gha yölepla tutuwatidu. Héli ‛badam doppangda ay shekil barken‚ dep tutuwatqan, héli mawu ‛türkiyening bayriqi simwol qilin'ghan üzük‚ bolsimu tutuwélip barghan.

Mawu ürümchini xéli yaman emes, deymiz. Emma mushu ürümchidin qeshqer, xoten, aqsuligha bérishqimu ensireydighan bolup qalduq. Némishqa désingiz, ashu yaqlargha bérip qalsaq, téléfonimizdin adettiki jüme mubarek bolsun, yaghliq chigish gunahmu dégendek nersiler bizde téléfonimizda bar. Bizdin chiqip qalsa awarichilikke qalidighan gep.”

Lékin, xitay hökümiti özining Uyghur rayonidiki tor we bashqa ijtima'iy taratqularni qattiq kontrol qilish herikitini aqlap, chet'eldiki sherqiy türkistan ghazatchi teshkilatlirining tor arqiliq élip barghan teshwiqati bu rayondiki muqimsizliq, yüz bergen zorawanliq weqelirini keltürüp chiqiriwatqanliqini ilgiri sürüp kelgen.

Emma kishilik hoquq teshkilatlirining qeyt qilishiche, xitay hökümiti térrorluqni bahane qilsimu, emma u izchil qanunluq, tinch öktichilerni, perqliq pikirdiki Uyghurlarni qara-qoyuq basturup, uchur we pikir erkinlikige éghiz buzghunchiliq qilip kelmektiken.