Enqerede “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki milletler we din” témisida muhakime yighini chaqirildi

Türkiye-xitay munasiwiti küchiyish bilen birlikte, türkiye axbarat wasitiliride xitayning Uyghurlargha bésim élip bériwatqanliqi toghrisidiki xewerler köplep chiqiwatqan bügünki künde, xitay ijtima'iy penler akadémiyisi teripidin xitayning enqerede turushluq bash elchixanisida “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki milletler we din” témisida muhakime yighini chaqirildi.

Xitay ijtima'iy penler akadémiyesi chégra rayonlar instituti mudiri gu'ang chéngshing yighinda, Uyghur diyarining ehmiyitini tekitlep, xitay hökümitining “Shinjang” ni bir belwagh, bir yol qurulushining méghizi-tügüni dep qarawatqanliqini, bundaq bolushidiki seweb “Shinjangning mislisiz ehmiyetke ige bir zémin” ikenlikini, 8 dölet bilen chégridash ikenlikini asiya, sherqiy jenubi asiya we ottura sherq döletliri bilen munasiwiti barliqini tekitligen. 

Biz igiligen melumatqa asaslan'ghanda nahayiti az kishi we axbarat organlirining ishtirak qilishi bilen ötküzülgen yighin'gha, yene xitay ijtima'iy penler akadémiyisi mutexessisi adil ghéni, merkiziy milletler uniwérsitéti tarix oqutquchisi proféssor doktor yang shéngming, xitay xelq'ara munasiwetler instituti mu'awin bashliqi dung menyu'en, “Shinjang ijtima'iy penler akadémiyisi” mutexessisi ma pinyen we pédagogika uniwérsitéti oqutquchisi dilmurat ömer qatarliq bilim ademliri qatnashqan we söz qilghan. 

Kri türk tor gézitidiki xewerge asaslan'ghanda, yighin'gha qatnashqan bir muxbirning Uyghur balilirigha musulman isimliri qoyushi chekliniptu, rozi tutushi chekliniptu, buninggha qandaq qaraysiz? dégen so'aligha dilmurat ömer, shinjangda qedimdin tartip her xil dindiki kishilerning yashap kelgenlikini, bügünki kündimu 24 ming meschit barliqini, dadisiningmu rozi tutuwatqanliqini ilgiri sürgen. Ömer yéqindin buyan bu heqte chiqiwatqan xewerlerning pütünley yalghan xewer ikenlikini tekitligen. 

Xitayning türkiyede yighin achidighan zal tapalmighandek, enqere xorasan kochisidiki elchixanining ichidiki bir kichik zalda bu yighinni chaqirishidiki seweb néme? xitay hökümitining dawamliq halda “Shinjang tarixtin béri köp millet, köp din yashighan bir zémin” dep tekitlishidiki seweb néme? Uyghurlargha diniy cheklime yoq dégen sözni dawamliq Uyghurlargha dégüzüshtiki seweb néme? dégen'ge oxshash bir yürüsh so'allargha jawab tépish üchün türkiye istratégiyilik chüshenchiler instituti türkiye-xitay munasiwetliri mutexessisi doktor erkin ekrem ependi, istanbuldiki gélishim uniwérsitétida türkiye-xitay munasiwetliri dersi ötüwatqan doktor qutay qaraja ependiler bilen téléfon söhbiti élip barduq. 
Her yili ramzan éyida türkiyede Uyghurlarning diniy étiqadining xitay teripidin chekliniwatqanliqi kün tertipke kéletti. Bu yilmu gerche burunqi yillardikidek köp bolmisimu yenila tertipke keldi. Bundaq bir mubarek ayda xitayning enqerede “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki milletler we din” mawzuluq yighin chaqirishi mutexessislerning diqqitini tartmaqta. Doktor erkin ekrem ependi buning sewebliri toghrisida toxtaldi. 

Doktor erkin ekrem ependi türkiyede köp sanda uniwérsitét we tetqiqat merkizi turuqluq, xitay elchixanisining ichidiki kichik bir zalda bu yighinning chaqirilishining ghelite bir ehwal ikenlikini éytti. 

Türkler bilen Uyghurlar qérindash millet bolup, türklerning köpi özlirining tégining Uyghur ikenlikini deydu. Uyghurlargha hésdashliq qilidu. Xitay hökümiti dawamliq halda Uyghur diyarining emeldarlirining éghzi bilen “Uyghur diyarida héchqandaq bésim yoq” dep dégüzidu. Bu qétimmu dilmurat ömer namliq mutexessis Uyghur diyarida diniy bésim yoqluqini, dadisining rozi tutuwatqanliqini ilgiri sürgen. Doktor erkin ekrem ependi bundaq ademlerning sözige héchkimning ishenmeydighanliqini ilgiri sürdi. 

Istanbuldiki gélishim uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespi oqutquchisi doktor qutay qaraja ependi türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetni yaxshilash üchün 2 döletning durus bolushi kéreklikini, bu xil yighinlar bilen emes, ikki dölet mutexessisliri erkin halda mesililer toghrisida munazire élip baralaydighan muhakime yighinlirining échilishi kéreklikini bayan qilip mundaq dédi: “Türk-xitay munasiwitide qedimdin tartip bir-biridin gumanlinish bar. Buning eng chong sewebi ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ diki Uyghur mesilisining türkiyege bolghan tesiri. Bu mesilide ikkila terep ochuq-ashkara bolushi kérek. Ikki dölet otturisidiki Uyghur mesilisini ilmiy yighinlar arqiliq otturigha qoyup, andin hel qilish yolini izdesh kérek. Xitay elchixanisida échilghan teshwiqat yighinliri bilen mesilini hel qilip, ikki dölet otturisidiki munasiwetni yaxshilighili bolmaydu. Men yene shuni tekitlimekchimenki, Uyghur mesilisini hel qilmay turup, ikki dölet otturisidiki munasiwetni yaxshilighili bolmaydu, bir belwagh, bir yol qurulushinimu emelge ashurghili bolmaydu.” 

Axbaratlargha asaslan'ghanda, mezkur yighin xitay hökümitining bir belwagh, bir yol qurulushini dunyagha tonutush pa'aliyetliri da'iriside élip bérilghan.