Kishilik hoquq teshkilatliri qaramaydiki hijap cheklimisini tenqid qildi

Tömür réshatkiliq hoyligha solan'ghan hijaplan'ghan Uyghur ayalliri.

Amérika Uyghur birleshmisi xitay da'irilirining qarimay shehiride 5 xil kishilerning kocha aptobusigha olturushini chekligenlikini eyiblep, awam Uyghur ammisini nishan qilghan bu belgilime irqchiliq we kemsitish siyasitini ochuq -ashkara qollighanliq, dep tenqid qilghan.

Mezkur teshkilat charshenbe küni élan qilghan bayanatida, bu belgilime xitayda Uyghurlarning hoquqi bashqa puqralargha qarighanda azliqini, ularning öz yurtidimu bu xil teqdirge duch kéliwatqanliqini körsitip, bu belgilime adettiki xitay puqralirining Uyghurlarni kemsitishige yéshil chiragh yéqip béridu, dégen.

Qaramay shehiri 4‏-awghust chiqarghan bu belgilimide, licheklik, niqabliq we jilbapliq ayallarning, saqalliq erlerning we ay yultuzluq qizil, kök, qara we yaki aq renglik mayka kiygenlerning kocha aptobusigha olturushigha yol qoyulmaydighanliqini bildürgen.

D u q bash katipi, weziyet analizchisi nurmemet musabay, mezkur belgilime musulmanlargha, bolupmu Uyghurlargha qaritilghanliqini bildürüp, étiqad bilen oynashqan héchqandaq bir hakimiyet ghelibe qilalmighanliqini agahlandurdi. U mundaq dédi:
Qarimaydiki bu 5 xil kiyin'genler dégenning hemmisi milliy qiyapettin tolaraq diniy qiyapetni asas qilghan. Ular din'gha qarshi seperwerlik élan qiliptu. Buninggha qarshi Uyghur xelqi özining étiqadini, kimlikini qoghdash üchün tedbir alidu. Buningda xitay choqum meghlup bolidu. Chünki, insanlarning étiqadi bilen urush qilghan herqandaq hakimiyetning hemmisi meghlup bolghan. Hazir, xitay shu xeterlik otni oynawatidu, yeni Uyghurning étiqadi bilen oynishiwatidu. Bu yerde xitay yalghuz Uyghurning étiqadi bilen oynashmaywatidu. Emeliyette, u dunyadiki bir yérim milyard xelqning étiqadi bilen oynishiwatidu. Démek xitay choqum meghlup bolidu.

Xitay da'irilirining qaramay shehiride 5 xil diniy qiyapetni chekligenlik xewiri amérikining “Nyu york waqti”, “Los-anjélis waqti” qatarliq ataqliq gézit, zhurnallirida, yaponiye we bashqa gherb axbarat wasitiliride keng xewer qilin'ghan.

“Nyu-york waqti géziti”ning “Shinjangdiki sheherning kocha aptobusida yaghliq we saqalgha orun yoq” serlewhilik xewiride, bu cheklime türkiy tilliq musulman Uyghurlarning yurti-shinjangda ensizlik kücheygen bir mezgilde yolgha qoyulghanliqini ilgiri sürgen.

Xewerde yene, xitay hökümiti rayondiki jiddiychilik hem qalaymiqanchiliqni shinjang we chet'eldiki radikal islamchilarning we bölgünchilerning peyda qilghanliqini ilgiri sürsimu, biraq Uyghur kishilik hoquq teshkilatlirining jiddiychilikni xitayning qattiq qolluqi we kemsitish siyasiti peyda qilghan, dep qaraydighanliqini tekitligen.

“Los-anjélis waqti géziti”ning xewiride, xitayning Uyghur élida kishining néme yeydighanliqi, qachan yeydighanliqi, qandaq pasunda chach qoyidighanliqi, qandaq kiyinidighanliqi, ayfon qatarliq alaqe wasitiliride qandaq naxshilarning barliqini bilip turushni isteydighanliqini bildürgen.

Mezkur gézitning “Diniy tosqunluq: xitay térrorluq hujumidin kéyin Uyghurlarni mejburiy belgilimilerge zorlidi” serlewhilik xewiride, lenju uniwérsitéti merkizi asiya tetqiqat institutining mudiri yang shuning sözini neqil alghan. Yang shu: sen birining yaghliq artqanliqi we saqal qoyghanliqigha qarap, ularni zorawan diniy radikal déseng bolmaydu, dep körsitip, diniy ibadetke qattiq qolluq bilen qarshi turush toqunushni keskinleshtüridu, dégen.

Nurmemet musabay, xitay hökümitining 65 yilliq sherqiy türkistan hökümranliq tarixida özi sadir qilghan nurghun xataliqlarni Uyghurlargha artip qoyuwatqanliqi, emeliyette hazirqi zorawanliq weqelirini uning siyasiti keltürüp chiqarghanliqini bildürüp, xitay da'irilirini bu xataliqni tüzitishke chaqirdi.

U mundaq dédi: chümbel artish, ayallar uzun könglek kiyish bizning ming yilliq aditimiz. Xitay bügünki künde qarshiliqning küchiyishini özining siyasitidin körmey, Uyghur xelqining étiqadidin körüp, étiqadni suslashtursam Uyghurni yoqitimen, dewatidu. Néme üchün hazirgha kelgüche xitaygha qarshi eng qattiq qarshiliq islam étiqadi küchlüklerdin kélip chiqidu. Shunga, xitay yéqinda Uyghur yashlirining 8 yilliq mejburiy ma'aripini 10 yilgha köpeytip, ularni penniy ma'arip bilen terbiyilisem ongshilidu, deydu. Lékin mesilining négizi xitayning Uyghurgha qaratqan milliy, diniy siyasitining xataliqidin kélip chiqmaqta.

Xitay özining 60 yilliq sherqiy türkistan siyasiti keltürüp chiqarghan bügünki qalaymiqanchiliqni radikalliqqa dönggep qoyup, jawabkarliqtin özini qachurmaqchi. Yeni u özining sadir qilghan xataliqini ongshimay, uni Uyghurgha ittirip qoyuwatidu.

Nurmemet musabay, yene, Uyghur xelqining xitay hökümiti tarqatqan töwen kapaletlik turmush puligha éhtiyajliq emeslikini eskertip, Uyghur xelqi sherqiy türkistanning ma'arip, medeniyet, ijtima'iy, iqtisadi we tebi'iy bayliqini qandaq échishni qarar qilish hoquqigha éhtiyajliq, dep körsetti.

U mundaq dédi: xitay sherqiy türkistanni bésiwalghandin buyan, biz bulargha néme yaxshiliq ekelduq, ular néme rahet kördi. Bizdin néme payda kördi dégenni oylap, özining 65 yilliq tarixini hésablap béqishi kérek. Biz mektep salduq, yol yasiduq, dégen bilen u yoldin, bu mekteplerdin Uyghur xelqi qanchilik behrimen boluwatidu? Uyghur xelqining turmushini bizning memliketke tünügün köchüp kelgen xitaylargha sélishturup baqsa qanchilik perq bar? xitayning sediqe puligha mohtaj emes Uyghurlar.

Uyghurlar özining bayliqidin özi melum derijide paydilansimu yaxshi turmushqa érishidu. Lékin xitay bu hoquqni bermeywatidu. Yeni, xitay sherqiy türkistandiki Uyghurlarning karxana échish, özining yer bayliqi, ma'arip, pen-téxnika saheliridiki hoquqigha kapaletlik qilish kérek. Öz özini idare qilidighan, özözini yétekleydighan haletni Uyghurlargha bérishi kérek. Undaq qilmay diwanigha pul bergendek 80 som, 100 som pul bérip qoyup, biz Uyghurlargha andaq qiliwatimiz, mundaq qiliwatimiz dése bolmaydu. Biz xitayning sediqisige qarashliq emes.

Qaramay shehiri chiqarghan mezkur belgilimide, tekshürüsh xadimlirigha hemkarlashmighan diniy qiyapetlik 5xil kishilerning derhal saqchigha tapshurup bérilidighanliqini bildürgen. Da'iriler, Uyghur aptonom rayonluq 13‏-nöwetlik tenterbiye yighini mezgilide, qaramay shehiridiki 59 kocha aptobus békitige közetchi qoyup, ammiwi qatnash bixeterlikini qoghdaydiken. Uyghur aptonom rayonluq 13‏-nöwetlik tenterbiye yighini 20‏-awghust axirlishidu. Bu pa'aliyet 28‏-iyul yeken nahiyesining élishqu qatarliq yézilirida qanliq toqunush yüz bérip, nurghun adem ölgen mezgilge toghra kelgen.

Xitay hökümiti weqede 96 adem ölgenlikini élan qilghan bolsimu, biraq d u q xitay amanliq küchlirining élishqu, xangdi yéziliridiki qirghinchiliqida az dégende 2000 Uyghur öltürülgenlikini bildürdi.