Ghuljida 300 ge yéqin Uyghurning tutqun qilin'ghanliqi ilgiri sürülmekte

Beytulmemur meschitidiki jüme namiz körünüshi. 2009-Yili 17-iyul, ürümchi.

Radiyomizgha namelum bir kishidin kelgen mektupta “Xitay hökümet da'iriliri sherqiy türkistanning ghulja shehiride 300 ge yéqin Uyghurni tutqun qildi” dep uchur bérilgen bolup mektupta Uyghur xelqining özining islam dinini saqlap qélish üchün éghir bedel tölewatqanliqi qeyt qilinip, konkrét qilip yene mundaq uchurlar bérilgen “2016-Yili 12-ayning 15-küni ghulja shehiridiki aydöng meschiti imamining öyini qazanchi saqchixanisidiki saqchilar axturush dawamida, öydiki tamaq yégen qacha-qumushlarning köplükidin gumanlinip, öyini keng-kölemlik axturghan. Buning bilen öyning yer asti öyide terbiyiliniwatqan 10din artuq bala pash bolup qalghan. Xitay saqchilar imamni we balilarning hemmisi tutup qazanchi saqchixanisigha apirip solighan. Soraqtin kéyin balilarning ata-anisi we ulargha yardem qilghanlar bolup 300 ge yéqin Uyghurni tutqun qilghan. Ghulja shehiridiki pütün yer asti öylerni axturushqa bashlighan.”

Bu uchurlargha asasen, da'irilerning bu tutqun herikitige da'ir éniq we tepsiliy melumat élish üchün aldi bilen ili oblastliq jama'et xewpsizlik idarisi siyasiy bashqarmisi bilen alaqe qilduq, mes'ul saqchidin biri téléfonni alghan bolsimu, bu heqte uchur bérelmeydighanliqi, melumat élishimiz üchün ghuljigha bérishimiz yaki sheherlik saqchi bilen alaqilishishimiz kéreklikini bildürdi.

Biz ghulja sheherlik saqchi idarisining bashliqi abduréhim bilen alaqileshtuq, gerche u ziyaritimizni qopalliq bilen ret qilghan bolsimu, da'irilerning aydöng meschiti imamining öyide tutqun herikiti élip barghanliqini inkar qilmidi.

Ghulja sheherlik saqchi bash etritige téléfon qilghan waqtimiz 24-yanwar shu jay waqti yérim kéche bolghan bolsimu, yandash awazlardin saqchilarning alahide jiddiy herikette ikenliki bilindi.

Biz yene aydöng meschiti jaylashqan mehellidin uchur élishqimu tirishtuq, emma téléfon ulan'ghan Uyghurlarmu ziyaritimizni “Men bilmeymen” dep keskin ret qildi.

Sheherlik saqchining xadimimu aydöngdiki tutqun'gha sheherlik saqchi emes, belki qazanchi saqchi idarisining mes'ul ikenlikini éytip téléfonni qazanchi saqchixanigha ulap berdi.

Emma, qazanchi saqchixanining bash apparatidiki xadim délogha mexsus délo éniqlash bölümining mes'ul ikenlikini, özining bu heqte éniq melumati yoqluqini bildürgendin bashqa, uchur bilen temin etmidi.

Xitay da'irilirining uchurlarni qattiq qamal qilishi bilen, gerche aydöngdiki bu keng kölemlik tutqun herikitining tepsilati hazirche su yüzige chiqmighan bolsimu, da'irilerning rayonda bu xildiki yer asti diniy mekteplerni basturush hemde keng kölemlik tutqun qilishi heriketliri yéngi weqe emes. Muxbirimizning 2014-yili 15-dékabir saybagh qanliq toqunushigha baghlinishliq dep qaralghan, bulaqsudiki bir saqchi xadimidin ehwal igileshliri dawamida, bulaqsudiki weqening bir yer asti diniy mektepning bayqilish we taqilish weqesi ikenliki ashkarilan'ghan idi. Melum bolushiche, shu weqede az dégende 50 kishi soraq qilin'ghan we bir terep qilin'ghan. Yigirme nechche balimu tutqun qilin'ghan. Saqchilar tekshürüshni téximu kéngeytip, saybaghdiki islam isma'il jemetining péyigha chüshken chéghida, mezkur toqunush kélip chiqqan.

Radiyomizgha yéqinda kelgen bir inkasta bayan qilinishiche, xitay saqchiliri 2012-yili 9-ayda xotenning laskuy baziri bostan kenti 2-mehellidin bir yer asti diniy mektep oqutquchisi 35 yashliq ablikim sawutni étiwetkenliki ashkarilan'ghan idi.

Mektup arqiliq bu weqe heqqide uchur bergüchining eskertishiche, xitay hökümiti türlük qattiq wasitiler arqiliq Uyghurlarni diniy étiqadidin waz kechtürüshke urunuwatqan bolsimu, islam dinining Uyghurlarning milliy mewjutluqi we erkinlik kürishidiki rolini toluq tonup yetken bir türküm pidakar diniy ziyaliylar ösmür-balilarni terbiyileshni öz öyliride yer asti diniy mekteplerde dawamlashturmaqta. Shundaqla da'iriler toxtawsiz élip bériwatqan teqib qilishliri, tuyuqsiz qattiq basturushliri dawamida beziliri qanliq toqunushlarni keltürüp chiqarmaqta.

Bu heqte dunya Uyghur qurultiyining türkiyediki mu'awin re'isi séyit tümtürk ependi “Xitayning uyghürlarni toghra we saghlam islam  diniy telimlerni élishtin tosush heriketliri, emelyette ularning yoshurun hem xeterlik radikal idiyilerni igilishige yol échipla qalmay, téximu zor kölemlik shiddetlik qarshiliq heriketlirige seweb bolup qélishi mumkin” dégen endishilirini ipadilidi.

Uyghur élida oqughuchilarning we 18 yashqa toshmighanlarning namaz oqushi, roza tutushi, meschitlerge kirishi qanunsiz qilmish dep békitilip, yerlik belgilimiler arqiliq cheklinip kélin'gen bolsa, bultur noyabirdin bashlap ijra qiliniwatqan yéngi belgilimide yenimu konkrét halda, mektep yéshidiki ösmürlerge ata-anilarning herqandaq shekilde we usulda diniy terbiye bérishige bolmaydighanliqi, shundaqla ösmürlerni diniy terbiyege qiziqturghuchi ata-anilarning saqchi organlirigha melum qilinidighanliqi qatarliq cheklesh chariliri belgilendi.

Bu yéngi belgilimining otturigha chiqishi bilen xelq'aradiki axbarat wasitiliri bes-beste bu heqte mulahize maqaliliri élan qilip, bu yéngi belgilimini “Insan heqlirining depsende bolushidiki yene bir türlük hadise” dep körsetken idi.