Хитайдики ислам вәһимиси вә уйғурларниң диний кимлики (2)

Түрлүк учурлар явропа вә америка қатарлиқ җайларда террорлуқ билән бағлинип оттуриға чиқиватқан “ислам вәһимиси” ниң хитайда һазир барғансери ашкара қияпәттә оттуриға чиқиватқанлиқи ишарә қилмақта. Буниң билән уйғур вә башқа мусулманларниң әнәниви шәкилдики диний кимлики торларда һуҗум нишани болуп қелишқа йүзләнмәктә. Бу мунасивәт билән бир қисим мутәхәссисләр хитайда “ислам вәһимиси” ниң оттуриға чиқиши һәмдә униң уйғур қатарлиқ мусулман хәлқләргә көрситидиған тәсири һәққидә өз қарашлирини оттуриға қойди. Төвәндә мухбиримиз әзизниң бу һәқтики тәпсилий мәлуматлири диққитиңларда болиду.

Явропа вә америкида йиллардин буян “ислам вәһимиси” ниң һәрқайси ахбарат васитилиридә қизиқ муһакимә нуқтиси болуп кәлгәнлики көп қисим кишиләр үчүн йеңилиқ һесапланмисиму, бу йүзлинишниң һазир хитай тәвәсидә баш көтүрүватқанлиқи бир қисим кишиләрни әҗәбләндүрүватқанлиқи мәлум. Болупму “бирләшмә агентлиқ”, “фокс хәвәрлири”, “мустәқиллиқ” қатарлиқ дуняви тәсиргә игә ахбарат васитилири 9-апрелдин башлап хитайниң әнхуй өлкисидики нәнгаң мәсчитини мәркизий нуқта қилған һалда хитайчә торларда йезиливатқан өчмәнлик характеридики язмилар һәққидә хәвәрләр бәрди.

Бирләшмә агентлиқниң хәвиридә ейтилишичә, 1780-йиллири селинған нәнгаң мәсчитини қайта селиш һәққидики лайиһә йеқинда музакирәгә қоюлған һаман һәрқайси блогларда бу лайиһә қаттиқ әйибләнгән һәмдә өчмәнлик тони билән толған тәнқидләргә көмүветилгән. Мәсчитниң имами болса өлүм тәһдити һәққидә хәт тапшурувалған. Буниңдин илгирирәк болса нәнгаң мәсчити билән һечқандақ алақиси болмиған уйғурлар дияридики мәлум тәшвиқат оргининиң сүй фамилилик бир хитай кадири бу һәқтә өзиниң микро блогида “йәрлик һөкүмәт хизмәтчилири дәрһал бу ишни тосуши лазим. Әгәр бу усул ақмиса чошқа каллиси вә чошқа қени арқилиқ мәсчитни чәкләшни синап бақса болиду ” дәп язған.

Австралийә ла троб университетиниң профессори җеймис лейболд бу һәқтә сөз қилип, бу хилдики “ислам вәһимиси” ниң хитайдәк бир дөләттә бәкму кәм көрүлидиған бир һадисә икәнликини тәкитләйду һәмдә буни “сеһирлинип сулайман пәйғәмбәрниң комзикигә бәнд қиливетилгән девиниң комзәктин чиққинидәк бир иш” дәп тәсвирләйду.

“алди билән шуни етирап қилишимиз лазимки нөвәттә хитай пуқраси болуп туруватқан бир қисим уйғурлар һәмдә туңганлар, шуниңдәк йәнә бир қисим хитай пуқралири радикаллишип кетиватиду. Йәнә келип буларниң бәзилири исламниң түплүк әқидилиридин илһам елип, радикаллишишқа йүзлиниватиду. Гәрчә бу хилдики радикаллишип кәткән кишиләрниң сани анчә көп болмисиму, булар һәқиқәтәнму мәвҗут. Йәнә келип мушу кишиләр билән бағлинишлиқ болған бир қисим вәқәләрму йоқ әмәс. Бу вәқәләр бир болса динда тәшәббус қилинмайдиған идийәләрдин, йәнә бир болса “җиһад” идийәсидин илһам алған. 2013-Йили йүз бәргән кунмиң пойиз истансисидики пичақлиқ һуҗум вәқәсини буларниң ичидә әң чоң тәсир қозғиғини дейишкә болиду. Әнә шу хилдики бирнәччә вәқәдә гәрчә иштирак қилғучилар һәмдә радикаллашқучиларниң сани анчә көп болмисиму бу әһвал “вәкиллик” характерини елип қалди, йәни бир пүтүн хитай хәлқи ашу аз сандики кишиләрни өзлири үчүн тәһдит, дәп чүшинишкә башлиди. Мушу сәвәбләрдин биз 2009-йилидин кейин, болупму 2013-йилидин кейин хитай тәвәсидики хитай пуқралири арисида ислам вәһимисиниң омумйүзлүк баш көтүрүватқанлиқиға шаһит болдуқ. Әмма мушу хилдики һадисигә сәвәб болғучи амиллар болса охшаш болмиған шәкилләрдә оттуриға чиқиватиду. Сизгә мәлум болғандәк уйғурлар хитайниң нәригила барсун улар һәр күни дуч келиватқан кәмситиш шәкиллири әнә шуларниң биридур.”

Биваситә “ислам вәһимиси” шәклидә оттуриға чиқиватқан бу әһваллар тоғрилиқ гәрчә дәсләп туңган зиялийлири мәлуматлар беришкә башлиған болсиму бу әһваллар унчә көп диққәт қозғап кетәлмигән иди. Өткән һәптә әнә шу хилдики әкс садаларниң әң йеңиси қатарида бейҗиңдики туңган зиялийси ма тйәнҗениң “маркс ислам билән учрашқанда” сәрләвһилик мақалиси чәтәлләрдики һәрқайси чоң мәтбуатларда улап тарқитилғандин кейин хитайдики “ислам вәһимиси” ниң һазирқи әһвали йәнә бир қетим кишиләрниң диққитини тартишқа башлиди.

Апторниң қаришичә мушу хилдики өчмәнлик мәзмуни билән толған сөзләрни торда тарқатқучиларға җаза берилидиғанлиқи һәққидә хитай һөкүмитиниң ениқ бәлгилимилири бар. Шуниң билән биргә бу бәлгилиминиң уйғурлар дияридики алий мәктәп оқуғучилири арисида қаттиқ қоллуқ билән иҗра қилинғанлиқини дәлилләйдиған көплигән ахбарат пакитлириму бар. Әмма һазирға кәлгәндә хитайниң ичкири өлкилиридики хитай пуқралириниң ашу хил өчмәнлик мәзмунидики язмиларни елан қилиши һечқандақ чәклимигә учриғинини көргили болмайдикән. Бу әһвалларға профессор лейболдму диққәт қиливатқан болуп, бу һәқтики сөһбәт җәрянида буниң тасадипий һадисә әмәсликини тилға алди. У бу һәқтә мундақ дәйду:
“уйғурларни мән әнхуйда көргән, әмма бу җайда уларниң сани анчә көп әмәс. Йәнә бир яқтин интернет дуняси адәттики хитай пуқралири өзара дейишидиған, әмма һечқачан ашкара йосунда дейәлмәйдиған гәпләрни сөзләшкә орун һазирлап ‛қараңғу булуң‚ луқ ролини ойнаватиду. Буниңда дейиливатқан баятинқидәк гәпләрни кишиләр адәттә ичидә хиял қилсиму һечқачан еғзидин чиқармайтти. Әмма мән үчүн бәкму қизиқарлиқ, шундақла чатақ икәнлики мана дәп дәпла билиниватқан мәсилиләрниң бири шуниңдики, дунядики һечқандақ бир дөләткә охшимиған һалда интернет саһәсидики мәзмунларға бәкму сәзгүр муамилидә болуватқан хитай компартийиси әмдиликтә мушу хилдики пикирләргә қарита көрмәскә селиш усулини қоллиниватиду. Һазир микро блогларда, шундақла шәхсийләр маңдуруватқан “тйәня” қатарлиқ блогларда ислам динини хунүкләштүрүш һәмдә уни һақарәтләш мәзмундики рәсимләр, тил-аһанәтләр, шуниңдәк ислам диниға қаритилған кәмситиш мәзмунидики тәнқидләр қим-қим чаплиниватиду. Бу хилдики ‛ислам вәһимиси‚ шүбһисизки охшаш болмиған хәлқләр топи арисидики ишәнчни вәйран қилиду. Шуниң билән биргә бу хилдики йүзлиниш хитайда йәнә бир қетимлиқ ‛коча соқуши‚ характеридики зорлуқ күч арилашқан тоқунушқа айлинип кетиши мумкин. Биз 2009-йили гуаңдоңдики шавгуәндә вә үрүмчи шәһиридә интернетниң васитичиликидә бир қетимлиқ қанлиқ тоқунуш вәқәсиниң қандақ оттуриға чиққанлиқиға шаһит болдуқ. Мән әмди ашу хилдики әһвал йеқин кәлгүсидә йәнә бир қетим тәкрарлинарму, дәп вайим йемәктимән.”

Уйғурлар дияридики сиясий вәзийәттин яхши хәвәрдар мутәхәссисләрдин америка фростбруг университетиниң профессори ма хәййүн бирләшмә агентлиққа қилған сөзидә хитай компартийиси йеқиндин буян йолға қоюватқан диний ишларни қаттиқ қоллуқ билән башқуруш тәдбирлириниң бу хилдики “ислам вәһимиси” билән оң танасип келидиғанлиқини тәкитләйду, шундақла ашу хилдики ислам диниға қарши мәзмундики язмиларни торларға чаплаватқанларниң һөкүмәт билән муәййән дәриҗидә алақиси бар кишиләр икәнлики һәққидики гуманиниму йошурмайду. У бу һәқтә қилған сөзидә “бир қисим кишиләрниң хитай тәвәсидә ислам вәһимисини актиплиқ билән базарға селишидики бир муһим сәвәб-шинҗаңдики ‛террорлуққа қарши‚ бастуруш һәрикәтлирини мәмликәт миқясида кишиләргә бир түрлүк йоллуқ һәрикәт қилип көрситишни мәқсәт қилған. Униң йәнә бир мәқсити болса йәрлик дәриҗидә бир қетимлиқ малиман һәмдә тоқунуш пәйда қилиш” дәйду.

Америкидики җорҗ вашингтон университетиниң профессори шан робертс бу һәқтә пикир қилип, хитайдики “ислам вәһимиси” ниң һазирқи йүзлинишиниң толиму хәтәрлик икәнликини тәкитләйду. У бу һәқтә мундақ дәйду:“мениңчә бу әһвалларни өткән бир нәччә йилда барғансери яманлишип меңиватиду, дәп ейтиш мумкин. Бу гәпниң бешини болса 2013-йилидики тйәнәнмен һуҗумидин башлашқа болиду. Шу чағда хитайдики көп қисим хитай аммиси, йәни шинҗаң уйғур аптоном районида яшимайдиған хитайлар дәсләп болуп шинҗаң тәвәсидә оттуриға чиқиватқан зорлуқ һәрикәтлирини өзлири үчүн бир түрлүк хәвп дәп чүшинишкә һәмдә шундақ һес қилишқа башлиди. Худди сизниң яхши хәвириңиз болғинидәк дуня миқясида, җүмлидин америкида биз көрүватқан көплигән һадисиләрдә бу ишлар һәрқачан террорлуқ вә ислам дини һәққидики әсәбий қарашлар билән четишлиқ болуп чиқиду, булар болса улишипла ислам дини билән бағлап қоюлиду. Мана мушу сәвәбтин мусулманлар ‛нишан қилинған‚ саяһәт чәклимиси” һәмдә буниңға қаритилған тәнқидләр оттуриға чиқиватиду. Чүнки бу хилдики чәклимиләр һәқиқий йосунда чәклинишкә тегишлик болған ашу әсәбий күчләргә әмәс, пүткүл мусулманлар җамаитигә қаритилип қеливатиду. Бу хил тәдбирләр түп җәһәттин алғанда хата болупла қалмастин, йәнә әксичә рол ойнайду. Чүнки бу әһвалда мусулманлар өзлирини америкида техиму йочун һәмдә ят кишидәк һес қилишқа башлайду, шуниң билән биргә ашу әсәбийләргә дуа қилишқа йүзлиниду. Мениңчә мушу әһваллар һазир хитайда тәкрарлиниватиду. Илгирики вақитларда ислам дини һәққидә һечқанчә чүшәнчигә егә болуп бақмиған хитай пуқралири болса әмдиликтә ислам динини бирдинла өзлири үчүн тәһдит, дәп қарашқа, шундақла барлиқ мусулманлар топидин қорқушқа йүзләнмәктә. Мушу амиллар болса хитайдики уйғурлар билән хитайларниң мунасивитини нәзәрдә тутқанда әһвални техиму яманлаштуриветиш ролинила ойнайду, халас.”

Мәлум болушичә “ислам вәһимиси” һазир хитай өлкилиридики һәрқайси шәхсий торларда кәң тарқиливатқан мәзмунлардин бири болуп, уйғурларниң диний кимлики дуч келиватқан йеңи хирисларниң бири сүпитидә уйғурларни асасий нишан қилишқа қарап йүзлиниши мөлчәрләнмәктә икән.