Xitaydiki islam wehimisi we Uyghurlarning diniy kimliki (2)

Türlük uchurlar yawropa we amérika qatarliq jaylarda térrorluq bilen baghlinip otturigha chiqiwatqan “Islam wehimisi” ning xitayda hazir barghanséri ashkara qiyapette otturigha chiqiwatqanliqi ishare qilmaqta. Buning bilen Uyghur we bashqa musulmanlarning en'eniwi shekildiki diniy kimliki torlarda hujum nishani bolup qélishqa yüzlenmekte. Bu munasiwet bilen bir qisim mutexessisler xitayda “Islam wehimisi” ning otturigha chiqishi hemde uning Uyghur qatarliq musulman xelqlerge körsitidighan tesiri heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi. Töwende muxbirimiz ezizning bu heqtiki tepsiliy melumatliri diqqitinglarda bolidu.

Yawropa we amérikida yillardin buyan “Islam wehimisi” ning herqaysi axbarat wasitiliride qiziq muhakime nuqtisi bolup kelgenliki köp qisim kishiler üchün yéngiliq hésaplanmisimu, bu yüzlinishning hazir xitay teweside bash kötürüwatqanliqi bir qisim kishilerni ejeblendürüwatqanliqi melum. Bolupmu “Birleshme agéntliq”, “Foks xewerliri”, “Musteqilliq” qatarliq dunyawi tesirge ige axbarat wasitiliri 9-apréldin bashlap xitayning enxuy ölkisidiki nen'gang meschitini merkiziy nuqta qilghan halda xitayche torlarda yéziliwatqan öchmenlik xaraktéridiki yazmilar heqqide xewerler berdi.

Birleshme agéntliqning xewiride éytilishiche, 1780-yilliri sélin'ghan nen'gang meschitini qayta sélish heqqidiki layihe yéqinda muzakirege qoyulghan haman herqaysi bloglarda bu layihe qattiq eyiblen'gen hemde öchmenlik toni bilen tolghan tenqidlerge kömüwétilgen. Meschitning imami bolsa ölüm tehditi heqqide xet tapshuruwalghan. Buningdin ilgirirek bolsa nen'gang meschiti bilen héchqandaq alaqisi bolmighan Uyghurlar diyaridiki melum teshwiqat orginining süy famililik bir xitay kadiri bu heqte özining mikro blogida “Yerlik hökümet xizmetchiliri derhal bu ishni tosushi lazim. Eger bu usul aqmisa choshqa kallisi we choshqa qéni arqiliq meschitni chekleshni sinap baqsa bolidu ” dep yazghan.

Awstraliye la trob uniwérsitétining proféssori jéymis léybold bu heqte söz qilip, bu xildiki “Islam wehimisi” ning xitaydek bir dölette bekmu kem körülidighan bir hadise ikenlikini tekitleydu hemde buni “Séhirlinip sulayman peyghemberning komzikige bend qiliwétilgen déwining komzektin chiqqinidek bir ish” dep teswirleydu.

“Aldi bilen shuni étirap qilishimiz lazimki nöwette xitay puqrasi bolup turuwatqan bir qisim Uyghurlar hemde tungganlar, shuningdek yene bir qisim xitay puqraliri radikalliship kétiwatidu. Yene kélip bularning beziliri islamning tüplük eqidiliridin ilham élip, radikallishishqa yüzliniwatidu. Gerche bu xildiki radikalliship ketken kishilerning sani anche köp bolmisimu, bular heqiqetenmu mewjut. Yene kélip mushu kishiler bilen baghlinishliq bolghan bir qisim weqelermu yoq emes. Bu weqeler bir bolsa dinda teshebbus qilinmaydighan idiyelerdin, yene bir bolsa “Jihad” idiyesidin ilham alghan. 2013-Yili yüz bergen kunming poyiz istansisidiki pichaqliq hujum weqesini bularning ichide eng chong tesir qozghighini déyishke bolidu. Ene shu xildiki birnechche weqede gerche ishtirak qilghuchilar hemde radikallashquchilarning sani anche köp bolmisimu bu ehwal “Wekillik” xaraktérini élip qaldi, yeni bir pütün xitay xelqi ashu az sandiki kishilerni özliri üchün tehdit, dep chüshinishke bashlidi. Mushu seweblerdin biz 2009-yilidin kéyin, bolupmu 2013-yilidin kéyin xitay tewesidiki xitay puqraliri arisida islam wehimisining omumyüzlük bash kötürüwatqanliqigha shahit bolduq. Emma mushu xildiki hadisige seweb bolghuchi amillar bolsa oxshash bolmighan shekillerde otturigha chiqiwatidu. Sizge melum bolghandek Uyghurlar xitayning nerigila barsun ular her küni duch kéliwatqan kemsitish shekilliri ene shularning biridur.”

Biwasite “Islam wehimisi” sheklide otturigha chiqiwatqan bu ehwallar toghriliq gerche deslep tunggan ziyaliyliri melumatlar bérishke bashlighan bolsimu bu ehwallar unche köp diqqet qozghap kételmigen idi. Ötken hepte ene shu xildiki eks sadalarning eng yéngisi qatarida béyjingdiki tunggan ziyaliysi ma tyenjéning “Marks islam bilen uchrashqanda” serlewhilik maqalisi chet'ellerdiki herqaysi chong metbu'atlarda ulap tarqitilghandin kéyin xitaydiki “Islam wehimisi” ning hazirqi ehwali yene bir qétim kishilerning diqqitini tartishqa bashlidi.

Aptorning qarishiche mushu xildiki öchmenlik mezmuni bilen tolghan sözlerni torda tarqatquchilargha jaza bérilidighanliqi heqqide xitay hökümitining éniq belgilimiliri bar. Shuning bilen birge bu belgilimining Uyghurlar diyaridiki aliy mektep oqughuchiliri arisida qattiq qolluq bilen ijra qilin'ghanliqini delilleydighan köpligen axbarat pakitlirimu bar. Emma hazirgha kelgende xitayning ichkiri ölkiliridiki xitay puqralirining ashu xil öchmenlik mezmunidiki yazmilarni élan qilishi héchqandaq cheklimige uchrighinini körgili bolmaydiken. Bu ehwallargha proféssor léyboldmu diqqet qiliwatqan bolup, bu heqtiki söhbet jeryanida buning tasadipiy hadise emeslikini tilgha aldi. U bu heqte mundaq deydu:
“Uyghurlarni men enxuyda körgen, emma bu jayda ularning sani anche köp emes. Yene bir yaqtin intérnét dunyasi adettiki xitay puqraliri öz'ara déyishidighan, emma héchqachan ashkara yosunda déyelmeydighan geplerni sözleshke orun hazirlap ‛qarangghu bulung‚ luq rolini oynawatidu. Buningda déyiliwatqan bayatinqidek geplerni kishiler adette ichide xiyal qilsimu héchqachan éghzidin chiqarmaytti. Emma men üchün bekmu qiziqarliq, shundaqla chataq ikenliki mana dep depla biliniwatqan mesililerning biri shuningdiki, dunyadiki héchqandaq bir döletke oxshimighan halda intérnét sahesidiki mezmunlargha bekmu sezgür mu'amilide boluwatqan xitay kompartiyisi emdilikte mushu xildiki pikirlerge qarita körmeske sélish usulini qolliniwatidu. Hazir mikro bloglarda, shundaqla shexsiyler mangduruwatqan “Tyenya” qatarliq bloglarda islam dinini xunükleshtürüsh hemde uni haqaretlesh mezmundiki resimler, til-ahanetler, shuningdek islam dinigha qaritilghan kemsitish mezmunidiki tenqidler qim-qim chapliniwatidu. Bu xildiki ‛islam wehimisi‚ shübhisizki oxshash bolmighan xelqler topi arisidiki ishenchni weyran qilidu. Shuning bilen birge bu xildiki yüzlinish xitayda yene bir qétimliq ‛kocha soqushi‚ xaraktéridiki zorluq küch arilashqan toqunushqa aylinip kétishi mumkin. Biz 2009-yili gu'angdongdiki shawgu'ende we ürümchi shehiride intérnétning wasitichilikide bir qétimliq qanliq toqunush weqesining qandaq otturigha chiqqanliqigha shahit bolduq. Men emdi ashu xildiki ehwal yéqin kelgüside yene bir qétim tekrarlinarmu, dep wayim yémektimen.”

Uyghurlar diyaridiki siyasiy weziyettin yaxshi xewerdar mutexessislerdin amérika frostbrug uniwérsitétining proféssori ma xeyyün birleshme agéntliqqa qilghan sözide xitay kompartiyisi yéqindin buyan yolgha qoyuwatqan diniy ishlarni qattiq qolluq bilen bashqurush tedbirlirining bu xildiki “Islam wehimisi” bilen ong tanasip kélidighanliqini tekitleydu, shundaqla ashu xildiki islam dinigha qarshi mezmundiki yazmilarni torlargha chaplawatqanlarning hökümet bilen mu'eyyen derijide alaqisi bar kishiler ikenliki heqqidiki gumaninimu yoshurmaydu. U bu heqte qilghan sözide “Bir qisim kishilerning xitay teweside islam wehimisini aktipliq bilen bazargha sélishidiki bir muhim seweb-shinjangdiki ‛térrorluqqa qarshi‚ basturush heriketlirini memliket miqyasida kishilerge bir türlük yolluq heriket qilip körsitishni meqset qilghan. Uning yene bir meqsiti bolsa yerlik derijide bir qétimliq maliman hemde toqunush peyda qilish” deydu.

Amérikidiki jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts bu heqte pikir qilip, xitaydiki “Islam wehimisi” ning hazirqi yüzlinishining tolimu xeterlik ikenlikini tekitleydu. U bu heqte mundaq deydu:“Méningche bu ehwallarni ötken bir nechche yilda barghanséri yamanliship méngiwatidu, dep éytish mumkin. Bu gepning béshini bolsa 2013-yilidiki tyen'enmén hujumidin bashlashqa bolidu. Shu chaghda xitaydiki köp qisim xitay ammisi, yeni shinjang Uyghur aptonom rayonida yashimaydighan xitaylar deslep bolup shinjang teweside otturigha chiqiwatqan zorluq heriketlirini özliri üchün bir türlük xewp dep chüshinishke hemde shundaq hés qilishqa bashlidi. Xuddi sizning yaxshi xewiringiz bolghinidek dunya miqyasida, jümlidin amérikida biz körüwatqan köpligen hadisilerde bu ishlar herqachan térrorluq we islam dini heqqidiki esebiy qarashlar bilen chétishliq bolup chiqidu, bular bolsa ulishipla islam dini bilen baghlap qoyulidu. Mana mushu sewebtin musulmanlar ‛nishan qilin'ghan‚ sayahet cheklimisi” hemde buninggha qaritilghan tenqidler otturigha chiqiwatidu. Chünki bu xildiki cheklimiler heqiqiy yosunda cheklinishke tégishlik bolghan ashu esebiy küchlerge emes, pütkül musulmanlar jama'itige qaritilip qéliwatidu. Bu xil tedbirler tüp jehettin alghanda xata bolupla qalmastin, yene eksiche rol oynaydu. Chünki bu ehwalda musulmanlar özlirini amérikida téximu yochun hemde yat kishidek hés qilishqa bashlaydu, shuning bilen birge ashu esebiylerge du'a qilishqa yüzlinidu. Méningche mushu ehwallar hazir xitayda tekrarliniwatidu. Ilgiriki waqitlarda islam dini heqqide héchqanche chüshenchige ége bolup baqmighan xitay puqraliri bolsa emdilikte islam dinini birdinla özliri üchün tehdit, dep qarashqa, shundaqla barliq musulmanlar topidin qorqushqa yüzlenmekte. Mushu amillar bolsa xitaydiki Uyghurlar bilen xitaylarning munasiwitini nezerde tutqanda ehwalni téximu yamanlashturiwétish rolinila oynaydu, xalas.”

Melum bolushiche “Islam wehimisi” hazir xitay ölkiliridiki herqaysi shexsiy torlarda keng tarqiliwatqan mezmunlardin biri bolup, Uyghurlarning diniy kimliki duch kéliwatqan yéngi xirislarning biri süpitide Uyghurlarni asasiy nishan qilishqa qarap yüzlinishi mölcherlenmekte iken.