Da'irilerning pichaqlap öltürülgen jüme tahirni qayta kötürüp chiqishi diqqet qozghidi

Xitay taratquliri 30-marttiki xewerliride, xitay islam jem'iyitining mu'awin re'isi abdureqip tuniyazning 2014-yili pichaqlap öltürülgen héytgah meschitining imami jüme tahir a'ilisini yoqlighanliqi we xitay dölet re'isi shi jinpingning salimini yetküzgenliki heqqide dawrang saldi. Hayat chéghida hökümetke bolghan sadaqitini ipadilesh bilen tonulghan jüme tahirning xitayda qaytidin teshwiq qilinishidiki seweb, meqsetler, nöwette ijtima'iy taratqular, chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliri we weziyet analizchiliri arisida munazire qozghidi.

Xitay taratqulirining 30-mart künidiki xewerliride, xitay islam jem'iyitining mu'awin re'isi abduréqip tuniyazning, 2014-yili 7-ayning 30-küni atalmish térrorchilar teripidin qeshqer héytgah meschiti aldidiki meydanda pichaqlap öltürülgen héytgah meschitining imami jüme tahirning a'ile-tawabi'atlirini yoqlap, xitay re'isi shi jinpingning salimini yetküzgenliki xewer qilindi.

Xitayning tengritagh tori, xitay xelq tori, shinjang géziti qatarliqlarning 30-mart peyshenbe künidiki sanlirida bérilgen bu heqtiki xewerlerde yene, xitay islam jem'iyitining mu'awin re'isi abduréqip tuniyazning imam jüme tahirning a'ilisidikilerge xitay re'isi shi jinpingning salimi we uning “Wetenperwer diniy ölima jüme tahirning milletler ittipaqliqi we Uyghur rayonining muqimliqini qoghdash üchün körsetken pidakarliqigha bergen yuqiri bahasi” ni yetküzgende, jüme tahirning baliliri we ayalining tesirlinip yighlap turup, kompartiye we xitay hökümitining bu a'ilige qilghan ghemxorluqi we shepqitige rehmet éytqanliqi alahide tilgha élin'ghan.

Xitay taratqulirida yéqindin buyan bu xil “Wetenperwer diniy zatlar”, “Milliy inaqliq ülgiliri”, “Üch xil bölgünchi küchlerge qarshi nemuniler” heqqidiki xewerler qaytidin köpiyishi xitay weziyet analizchilirining diqqitini qozghidi.

Amérika frostburg uniwérsitétining proféssori doktor ma xeyyün ependi xitayning islam dini we milliy siyasiti heqqidiki tetqiqatliri bilen tonulghan mutexessislerning biri.

Maxeyyün ependining qarishiche, xitay merkizi hökümiti we Uyghur aptonom rayon da'irilirining yéqindin buyan Uyghur diyarida muqimliqni qayta tekitlep, “Diniy radikalliq, térrorluqqa zerbe bérish” namida, rayondiki saqchi we qoralliq saqchilarni köpeytkendin bashqa, bu xil atalmish ülgilirining teshwiqatini kücheytishige, da'irilerning Uyghur diyarining muqim weziyitini saqlap qélishtiki endishisi we Uyghurlarning naraziliqi barghanche küchiyiwatqan murekkep weziyettin ensirishi, amalsiz qéliwatqanliqi qatarliq bir qatar amillar seweb bolghan.

Maxeyyün ependi nöwette, xitay hökümiti Uyghur diyarida muqimliqni qoghdash üchün bir qatar qattiq tedbirlerni yolgha qoyghan bolsimu, emma bu xil tedbirlerning eksiche ünüm bérip, rayondiki qarshiliq keypiyatini téximu kücheytiwetkenlikini tilgha élip, xitay hökümitining rayon weziyitini kontrol qilishta elwette jüme tahir, qurban tulumlargha oxshash xitay hökümitige sadiq bir türküm atalmish ülgilerni tiklep chiqishqa, ulargha ilham bérishke éhtiyaji barliqini, emma xitay hökümitining bu xil urunushi eksiche ünüm bérip, hökümetke sadiq bolghan bu xil nemune-ülgilerning xelqning nepret obyéktigha aylan'ghanliqini bildürdi.

Dunya Uyghur qurultiyining diniy ishlar komitéti mudiri diniy ölima turghunjan alawudun ependi, 2014-yili 7-aning 30-küni roza héyt mezgilide qeshqer héytgah meschiti aldidiki meydanda Uyghur yashliri teripidin pichaqlap öltürülgen jüme tahirning xitay hökümitige bolghan sadaqiti seweblik xitay hökümitining etiwarlishigha érishken bolsimu, emma, uning Uyghurlar teripidin qarshi élinmaydighan, hetta xelqte nepret tuyghusi qozghatqan shexs bolup tonulushigha, uning islam diniy eqidiliri boyiche emes, belki dinni xitay kommunist hökümitining siyasitini qoghdashtiki qoral dep bilgenliki we xitay taratqulirida ashkara halda kommunist hökümitining teshwiqatini qilip, xitay hökümitige naraziliqini bildürgen we xitay hökümitige qarshiliq heriketliride bolghan Uyghurlarni qarilighanliqi qatarliq bir qatar qilmishliri seweb bolghanliqini tekitlidi.

Xitay hökümet taratquliridin melum bolushiche, 2014-yili 74 yéshida qeshqer héytgah meydanida pichaqlap öltürülgen jüme tahir hayat chéghida köp qétim xitay merkizi téléwiziye istansisi, “Shinjang téléwiziyisi” qatarliqlarning ziyaritini qobul qilip, xitay kompartiyisining diniy siyasitini medhiyiligen we xitay hökümitige qarshi heriketlerde bolghan Uyghurlarni qattiq basturushni tekitligen.

Yutup torida, jüme tahirning 2009-yili ürümchide yüz bergen 5-iyul naraziliq weqesi we 2013-yili 4-ayning 23-küni qeshqer maralbéshining sériqbuya bazirida yüz bergen saqchilar bilen bir türküm Uyghur ahaliler otturisidiki toqunush heqqide bergen bayanatida, 21-ademning ölüshige seweb bolghan sériqbuya baziri qanliq toqunushida ölgen 15 neper xitay saqchi, hökümet xadimlirigha hésdashliq qilip, saqchilar teripidin neq meydanda étip öltürülgen 6 neper qarshilashquchi Uyghurni qattiq eyibligen sözliri saqlinip qalghan.

2014-Yili 30-iyul yüz bergen jüme tahirning pichaqlap öltürülüsh weqeside da'iriler, jüme tahirni öltürüshke qatnashqan ikki yashning neq meydanda saqchilar teripidin étip öltürülgenlikini, weqege chétishliq yene 3 Uyghurning tutqun qilin'ghanliqini élan qilghan. Shu yili 8-ay mezgilide, xitay merkizi téléwiziye istansisida bérilgen mexsus programmida jüme tahirni öltürüsh herikitige qatnashqan dep tutqun qilin'ghan 3 Uyghurning atalmish iqrarnamisi bérilgen.