Uyghurlarda bir birige kitab sogha qilish qizghinliqi

Turpandiki émin meschitide turghan Uyghur. 2013-Yili 27-iyun.

Kitab eqil chirighi, kitab hayatliqning mesh'ili. Mol til-yéziq, we metbe'echilik medeniyitige, qedimiy ma'arip tarixigha, til edebiyatqa bay bolghan Uyghurlar öz nöwitide yene kitabni qedirlesh en'enisige ige bir millettur.

Uyghur til-yéziqi we medeniyiti uchrawatqan bésim we bohranlar astida Uyghurlarning kitabxumarliq en'enisige yenimu janliq we aktip warisliq qilish, milliy oyghinish we medeniyet oyghinishidiki Uyghur jem'iyitide intayin muhim ehmiyetke ige.

Uyghur jem'iyitide mana bu nuqtini tonughan bir qisim Uyghurlar otturigha qoyghan, kitabxumarliq en'enisini rawajlandurush we öz-ara bir birige kitab-bilim sogha qilish chaqiriqi her sahe kishilirining zor alqishigha érishmekte iken.

Uyghur jem'iyitide alqishliniwatqan kitab sowgha qilish chaqiriqi chet'ellerdiki Uyghurlarnimu söyündürdi.

Kitab sogha qilish meyli her qaysi dinlarda bolsun we yaki her qaysi milletlerde bolsun oxshash teshebbus qilinidighan, medhiyilinidighan yaxshi adet bolghinidek, öz-ara kitab hediye qilish, we sogha süpitide qobul qilghan kitablarni etiwarlap saqlash Uyghurlarningmu uzun zamanlardin dawamliship kelgen ésil en'enisidur.

Shundaqla bu, alimlarning tepekkur jewherliri, pelsepiwi pikirliri, türlük bilim, ügüt desturlirining jughlinishi, tarqilishi we yoqalmay kéyinkilerge yétip kélishidimu muhim rol oynap kelgen.

Bügünki kün'ge qeder Uyghurlar bu güzel en'enige warisliq qilip kelmekte.

Bir birige kitab yeni bilim teqdim qilishtek güzel medeniyetni qandaq qilip téximu hayati küchke ige qilish uning ehmiyitini yenimu jari qildurush üstide oyniliwatqan kitabxumar Uyghurlar nöwette, her xil murasimlardin paydilinip, bashqa köngül sowghisining ornigha kitabni bir birige hediye qilish teshebbusini otturigha qoyup jem'iyetning her qatlamlirida zor alqishqa érishmekte.

Anglighuchilirimizning inkasigha qarighanda, yéqinda ürümchidiki melum Uyghur meschitning imami, jüme xutbiside jama'etke: “Hazir toy tökün, méhmandarchiliqlarda rext, kiyim-kéchek, zibuzinnetke oxshash buyumlarni sogha qilishimiz, mushu sowghatlarning türini almashturup baqsaq, siler qandaq soghini téximu ehmiyetlik téximu muwapiq dep qaraysiler?” dep muraji'et qilghan.

Jüme namizigha qatnashqan Uyghur jama'iti xuddi meslihetlishiwalghandekla “Kitab, kitab, kitab!” dep sada chiqarghan. Buningdin jama'et hem bek söyün'gen hem “Hemmimiz kitab déyishtuq, dilimiz birken, niyitimiz birken, qelbimizdiki arzuyimiz bir iken, bundin kéyin kitab sogha qilishayli bilim sogha qilishayli bizde kem nerse peqet shu, eger mushu xiyalimizni emeliyetke aylanduralisaq, bilimimiz ashidu milliy metbu'at tereqqiy tapidu....” déyiship, kitab sogha qilishning islam dinidimu sawabliq ish sanilidighan yaxshi adet ikenlikidek ehmiyetlik munazirilerge chüshüp ketken.

Bu menzirini körgen we anglighan Uyghurlar Uyghurlarning kitabxumarliq, kitab sogha qilish aditini omumlashturushni jem'iyette keng teshebbus qilish meqsitide bir qisim Uyghurche munazire meydanlirida qoyghan we téz arida zor alqishqa érishken, halbuki ikki kün'ge barmay bu témidiki yollanmilar tor dunyasida chekliwétilgen.

Uyghur jem'iyitide alqishqa érishken kitab sowgha qilish chaqiriqidek sap medeniyetni, bilimni, exlaq en'enini teshebbus qilghan témilarningmu chekliniwatqanliqi, chet'ellerdiki Uyghur ziyaliylirining diqqitini tartti. Sürgündiki Uyghur qelemkeshlerdin kanadada yashawatqan sha'ir tuyghunjan abduweli “Bir birige bilim hediye qilish teshebbusi Uyghurlarni söyündürgen bolsa, Uyghurni yoqitish arzusidiki xitayni bi'aram qilishi tebi'iy” dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Uyghurlarda metbe'e téxnikisi xéli burunla tereqqiy qilghan, Uyghur élining chong sheherliridin kichik yézilargha qeder metbe'echilik, xususiy kitabxana échishni kesip qilghan kishilermu az emes, chet'ellerdimu Uyghur neshriyatchiliqigha töhpe qoshuwatqanlar bar.

Türkiyediki “Teklimakan Uyghur neshriyati” nemunilik karxanining biri. Ziyaritimizni qobul qilghan“Teklimakan Uyghur neshriyati” ning qurghuchisi neshriyatchi jélil turan ependi, kitab sogha qilish en'enisining Uyghurlarda janlinishini qarshi aldi we chet'ellerdiki ilim ehliliri, ziyaliyliri arisidimu buni jari qildurushni teshebbus qildi,shundaqla kitab sogha qilish shekillirini rengdarlashturush heqqide pikir bayan qildi.