Uyghur ösmürlirining diniy we milliy kimlikini qoghdash heqqide tewsiye

Ixtiyariy muxbirimiz ömerjan
2013.12.09
Uyg-balilar-Namaz-305.jpg Sürette, qeshqerning héytgah meschiti sirtida namaz oquwatqan uyghur balilar.
AFP Photo

Melumki, bala terbiyilesh ishi qiyin we shereplik xizmettur, bolupmu balilarni özlirining diniy we milliy kimliki bilen pexirlinidighan  qilip terbiyilep chiqish hazirqi Uyghur jem'iyitide téximu qiyin we tolimu zörür bolmaqta.

Bu mawzuda toluq melumat élish üchün se'udi erebistanining mekke mukerreme shehiride turushluq alimlardin obulqasim hajimgha muraji'et qilghan iduq.
Obulqasim hajim mundaq dédi: “Balilirimizni özlirining diniy we milliy kimliki bilen iptixarlinidighan we bu ikkisini qoghdash yolida barliqini ataydighan qilip terbiyilep chiqishimiz üchün awwal özimiz ulargha yaxshi ülge bolush, nesihet qilish, tesirlik qissilerni oqup bérish bilen bir waqitta, töwendikilerni qilishimiz lazim:

1. Balilardiki musulman emes milletlerni dorash we ularni özlirige ülge qiliwélish éqimigha qarshi emeliy terbiye élip bérish. Peyghember eleyhissalam musulman emeslerni dorashning xetiridin agahlandurup: “Kimki özini bashqa bir qowmgha oxshitiwalidiken, u shu qowmdin bolup kétidu” dégen. Emma musulman emes milletlerdin öginishke tégishlik nersilermu bar.

Musulman emeslerdin némilerni öginimiz?

Biz musulman emes milletlerning pen-téxnikisini, ilim-meripitini, oqush we öginishke bolghan qizghinliqini, shundaqla ularning waqitqa ri'aye qilish, sözide turush, mu'amilide semimiy bolushqa oxshighan insaniy exlaqini öginishimiz lazim.

Peyghember eleyhissalam: “Hékmet musulmanning yittürüp qoyghan nersisidur, uni nedin tapsa élishqa eng heqliqtur” dégen. Ereb tilidiki “Hékmet” sözi “Toghra ish, toghra söz we paydiliq ilim” dégen menilerni bildüridu. Musulmanlar insaniyetke paydiliq bolghan her qandaq ilim-meripetni, hüner-kesipni we toghra ishlarni nede bolsa tépip öginishke we qilishqa buyrulghan.

2. Balilardiki özi mensup bolghan dindin yiraqlishish, öz wetinini söymeslik we öz millitige mensup bolushtin özini qachurush qatarliq rohiy illetlerge xatime bérish yolida yéterlik chare-tedbirlerni qollinip tirishchanliq körsitish.

3. Balilar arilishidighan, birge oynaydighan we birge oquydighan yaki birge ishleydighan dostlirini közitip, balilarni diyanetsiz, exlaqsiz dostlardin yiraq tutush lazim. Chünki mundaq dostlar balilarni buzup qoyidu.

Peyghember eleyhissalam bu menini intayin ésil bir tebir bilen ipadilep mundaq dégen: “Yaxshi dost bilen yaman dostning misali ipar satquchi bilen tömürchining misaligha oxshaydu. Ipar satquchining yénigha barsingiz, u sizge ipar béridu, yaki uningdin sétiwalisiz, yaki héch bolmighanda uningdin iparning xushbuyini puraysiz. Tömürchining yénigha barsingiz, u basqan körek kiyimingizni köydürüp qoyidu yaki uningdin betbuy sésiq puraqni puraysiz .” ejdadlirimizmu “Qazanning qéshigha barmang qarisi yuqar, yamanning qéshigha barmang balasi (yuqar)” dégen hékmetni qaldurush arqiliq ewladlirini yaman ademler bilen dost bolushning xeterliridin agahlandurup kelgen.

4. Balilargha hayatni esli mahiyiti boyiche toghra chüshendürüsh.

Bezi ata-anilar balilargha “Yaq” déyishni bilmeydu, néme sorisa, uni hazirlap béridu, hetta chékidin ashuruwétidu. Mundaq qilish balilar üchün ziyanliq bolup, ular “Némini xalisam érisheleymen'ghu” dégen qana'et bilen ösüp yétilgendin kéyin, ular hayatliqning qiyin sinaqlirigha duch kelginide asanla bel qoyup bérip, addiy bir qiyinchiliq aldida yéngilip qalidu.

Shunga balilarni bezide sorighan nersiliridin waqitliq mehrum qilishmu terbiye usulliridin  biri sanilidu. Shuning üchün balilargha hayatliqning rahet we japalirini, ongayliq we qiyinchiliqlirini kichikidin bildürüp méngish kérek. Qisqisi, balilargha hayatliqning ré'alliqlirini chüshendürüsh we hayatliqqa toghra mu'amile qilishni ögitish kérek.

5. Qiz-oghul balilarning her birini hayatliqta özlirige munasip mes'uliyetlerni öteshke adetlendürüsh. Chünki, balilarni asrash bahanisi bilen ularni ishqa salmasliq yaki üstige mes'uliyet artmasliq bir xataliqtur. Balilarni kéyinche, qiynilip qalmisun dégen ata-ana ularni kichikidin mes'uliyetlerni ada qilishqa adetlendürüshi lazim.
6. Uchur wasitilirining selbiy terepliridin saqlinishni ögitish.

Balilargha bu mawzuda eng deslep ögitishke tégishlik bolghini halal-haram mesilisidur. Ulargha kichikidinla haramdin qéchish, téléwizordiki exlaqsiz körünüshlerge, gézit-zhurnallardiki yérim yalingach resimlerge qarimasliq, exlaqni buzidighan muhebbet hékayilirini oqumasliq heqqide alahide terbiye bérip, ularning méngisige shuni singdürüsh we shundaq adetlendürüsh kérek.

Shu éniqki, balilarni uchur wasitiliridin we téléwizor körüshtin, intérnétqa kirishtin mutleq tosush yaxshi emes, hem tosqilimu bolmaydu. Peqet bu nersilerning paydiliq terepliridin paydilinip, selbiy terepliridin yiraq turushni ögitish eng toghrisidur.

7. Balilargha waqitni qedirleshni, özlirining talantlirini otturigha chiqirishni we bosh waqitlirini paydiliq ishlar bilen toldurushni ögitish.

Ejdadlirimiz “Saghlam tende sap eqil” dep toghra éytqan. Balilarni bosh waqitlirini paydiliq tenterbiye oyunliri we meshiqliri bilen ötküzüshke adetlendürüsh zörür. Chünki balilar özliridiki zapas énérgiyini sirtqa chiqirishni xalaydu. Ular bu énérgiyini paydiliq ishlargha chiqarmighanda, haram ishlargha chiqiridighan bolup qélishi mumkin. Shunga ular haramgha közini échishtin awwal ata-ana ularning közini halal we paydiliq ishlargha échishi lazim.

8. Balilarni wijdanliq, mes'uliyetchan qilip terbiyilesh.

Balilar a'ilide ata-anisining yürüsh-turushliridin tartip hayajanlinish, héssiyatqa kélish, söyünüsh, nepretlinish, ich aghritishqa qeder pütün özgirishlirini közitidu we eynen teqlid qilishqa tirishidu.

Shuning bilen balilar ata-anisining naheqchilikke qarshi turush, zalimlardin nepretlinish, ülgilik kishilerni maxtash we ularni hörmetlesh, yoqsullargha ich aghritish, toghra söz qilish, heqiqetni qoghdash qatarliq barche xisletlirini öginidu we shu boyiche yétishidu.

Ata-anilar yaxshi ish we yaxshi söz qilishta balilirigha ülge bolush bilen birge, ulargha wijdaniy derslerni bérip, aldi bilen allah ta'aladin qorqushni, naheqchilikke qarshi turushni, heqni dadil sözleshni, yoqsullargha we yétimlerge hésdashliq qilishni, qolidin kelse yardem qilishni söz bilen we ibretlik qissilerni oqup bérish bilen ögitishi lazim. Shundaq qilghandila, balilarni wijdanliq we mes'uliyetchan qilip yétishtürüp chiqqili bolidu.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.