Xoten qamaqxaniliridikilerning köp qismi dindarlar

Ramizan harpisida da'irilerning Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilish, naheq jazalash ehwallirining barghanche köpiyiwatqanliqi türlük yollar bilen inkas qilinmaqta. Bu heqte melumat élish üchün xoten'ge qaratqan téléfon ziyaretlirimizge melum nahiyilik bir qamaqxanidin jawab alduq.

Nahiyilik jama'et xewpsilikige qarashliq qamaqxanida küzetchilik qiliwatqan saqchi, bu qamaqxanida asasliq diniy zatlar, ölimalar, kinishkisiz imamlar qamalghanliqini, köplükidin éniq istatéstikisini bilgili bolmaydighanliqini bildürdi.

Uning ashkarilishiche yene, bu qamaqxanida erler we ayallar bolup,ular asasen “Topliship jem'iyet tertipini qlaymiqanlarshturdi, térrorchilarghaqa yardem berdi” dégendek sewebler bilen tutqun qilin'ghanlar iken. Da'iriler türme saqchiliridin ramizan mezgilide din'gha munasiwetlik bu tutqunlarning roza tutiwalmasliqigha kapaletlik qilishni telep qilghan.

Xitay hazir yolgha qoyuluwatqan qamash orunliri ‏- tutup turush orni, qamaqxana we türmidin ibaret üch orun bolup, bu üch orunning xaraktéri we ishlitish da'irisi oxshimaydu. Qamaqxana jinayet gumandari hem zor gumanliq unsurlarni waqitliq qamaydighan orun bolup, asasliqi téxi jinayi jazagha tartilmighan jinayet gumandarliri, yeni sot qilinish basquchigha barmighan jinayet gumandarlirini qamaydu. Qamaqxanilar nahiye derijiliktin yuqiri memuriy rayunlarni birlik qilip tesis qilinidu, shu derijilik j x orginining bashqurush tewelikide bolidu.

Xitayning 1990-yili 3-ayning 17-küni élan qilin'ghan qamaqxana nizamining 23-maddisida: “Eyibkarlar qamalghan mezgilide, belgilimidiki ölchem boyiche ozuqluq bilen teminlinidu. Ularni tutup qélishqa, bashqa ishlargha ishilitishke bolmaydu.Az sanliq millet eyibkarliri bilen chet'ellik eyibkarlarning milliy örp-aditini közde tutup, ulargha turmush jehette muwapiq étibar bérlishi lazim” dep belgilen'gen.

Yéqinda chet'eldin radiyomizgha inkas qilghuchilardin biri, özining bir mezgil tutup turush ornida turup chiqqanliqini, u yerde xitayning Uyghurlarni qanunsiz tutqun qiliwatqanliqini, hazir pütün nahiye, yéza, hetta kentlerdimu qamaqxanilar sélinip diniy ashqunluq, radikalliqni tazilash dégendek namlar bilen, nurghun Uyghurlarni, öyidin qur'an chiqqanliqi we yaki ijtima'iy tartqularda diniy mezmundiki nersilerni körgen yaki tarqatqanliqi, hijab kiygenliki, saqal qoyghanliqi, özi yaki balisi dinda oqighanliqi, chet'eldiki uruq ‏- tughqinigha pul salghanliqigha oxshash erzimes sewebler bilen tutqun qilip, naheq jazalawatqanliqini bildürgen idi.

Buningdin bashqa yéqinda téxi muxbirlirimizning éniqlishida, yekenning töm üsteng yézisidiki 140 a'ililik bir mehellide 53 kishining türme we qamaqta élin'ghanliqi melum bolghan idi. Tam üsteng kent sékrétari, qanunsiz diniy teblix anglighanliqi üchünla 35  kishi hemde yene wezipisiz diniy zatlardin 4 kishining atalmish terbiyilesh merkizide tutup turuliwatqanliqini ashkarilan'ghan idi.

Hazir Uyghur élining jay‏-jaylirida, hetta yézilardimu bu xil  qara türmiler mewjut bolup, saqchi da'iriliri yaki nahiyilik yéziliq hökümetler teripidin tutqun qilin'ghan kishiler “Tutup turush” yaki “Terbiyilesh” namida bu xil türmilerge qamilidighan bolup,bu xil tutup turush orunlirida yétip chiqqan bezi kishilerning inkas qilishiche, qamaqxanilargha élin'ghanlar her xil qiyin-qistaq we ten jazalirigha uchrap, jinayiti mejburiy iqrar qildurulghandin kéyin andin sotlinidiken.

“Jenubiy xitay seher pochtisi” gézitining yéqinqi xewiride, chén chüen'go Uyghur aptonom rayonigha partkom sékrétari bolup kelgendin buyan rayonda saqchilar bilen bixeterlik tekshürüsh orunlirini jiddiy rewishte köpeytiliwatqanliqi tilgha élin'ghan idi. Da'irilerning Uyghur diyarida türme saqchilirini köpeytishidimu rayonda kéngeytip quruluwatqan türmilerning adem küchige bolghan zor éhtiyajini ashkarilap körsetmekte. 2016-Yilining ikkinchi yérimida da'irilerning Uyghur diyaridiki türmilerni kéngeytip quruwatqanliqi heqqide xewer tarqalghan idi. Yéqinda xitay hökümet taratquliri mexsus uchur bérip, rayonda türme saqchilirining köpeytilishke bashlighanliqini ilgiri sürgen. Xelq torining yéqinqi xewirige qarighanda, 2016-yili Uyghur aptonom rayonida yéngidin qobul qilin'ghan 64 neper türme saqchisi 17-dékabirdin étibaren ürümchidiki qoralliq saqchi qisim meshiq bazisida üch ayliq resmiy meshiqni bashlighan.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi rabiye qadir xanim ikki kün ilgiri ramizan munasiwiti bilen radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda: “Xitay da'irilirining Uyghurlarni atalmish qalaymiqan tutqun qilishi ‛dölet bixeterlikige ziyan yetküzgen‚, ‛bölgünchilik, térrorluq pa'aliyetliri bilen shughullan'ghan‚ dégen bahanilerde éghir jazalargha höküm qilishi, Uyghurlar üstidin dölet térrorluq siyasiti yürgüzüwatqanliqining ipadisi, emma xitayning bu xil basturushliri Uyghurlarni ularning diniy étiqadi, musteqilliq arzuliridin waz kechtürelmeydu” dédi we buninggha öziningmu 6 yilliq türme hayatida étiqadini sükütte dawamlashturghanliqini misal qilip ötken idi.