Истанбулдики 273 йиллиқ тарихқа игә қәшқәр җамәси қайтидин ечилди

Истанбул шәһәрлик һөкүмәт тәрипидин ремонт қилинип, қайтидин ечилған қәшқәр җамәси. 2018-Йили 25-май, истанбул.

Хитай уйғурларниң дини әркинликигә чәклимә қоюп мәсчит-җамә вә ибадәт орунлирини тақаватқан бүгүнки күндә истанбулниң әюп райониға җайлашқан 273 йиллиқ тарихқа игә қәшқәр җамәси истанбул шәһәрлик һөкүмәт тәрипидин қайтидин ремонт қилинди вә 25-май җүмә күни ечилиш мурасими өткүзүлүп, рәсмий ечилди.

Истанбулниң әюп райониға җайлашқан “қәшқәр тәккәси” намидики бу орун бир мәсчит вә ханқадин тәркиб тапқан 2000 квадрат метирлиқ бир җай болуп, бу орун бирқанчә йилдин буян истанбул шәһәрлик һөкүмәт тәрипидин қайта ремунтқа берилгән иди. Бу җайниң ремонт қилиш ишлири 4 йилда тамамланған болуп, җәмий 3 милйон 448 миң түрк лираси чиқим қилинған. Қәшқәр җамәси йенида мәзкур җамәни қурған мәрһум диний алим абдулла әпәнди қәшқири вә униң шагирти қәшқири муртаза әпәндиләрниң мазарлири болуп, бу мазарларму қайтидин ремонт қилинған.

Түркийәниң мәшһур мутәпәккури нәҗип фазил қисакөрәкниң әйни вақитта “қәшқәр тәккәси” дә илим тәһсил қилғанлиқи вә униң мазириниңму мушу орунға җайлашқанлиқи мәлум. “қәшқәр тәккәси” ниң ечилиш мурасимида нәҗип фазил қисакөрәкниң мазар бешида һәм дуалар оқулди.

Қәшқәр ханиқаси-тәсәввуп тарихиниң әң қиммәтик шәхсйәтлири турған бир орун

“қәшқири муртаза әпәнди ханқа җамәси җәмийити” ниң рәиси өмәр әрдоған әпәнди бу һәқтә тохтилип мундақ деди: “җамәйимиз төт йерим йилдин буян тақалған иди. Истанбул шәһәрлик һөкүмәт игә чиқип бу җамәни қайтидин ремунт қилип ясап бәрди. Әюп районлуқ һөкүмәткә вә бу җамәни ремонт қилишқа әҗир сиңдүргән ишчиларниң һәммисини тәбрикләймиз, көп тәшәккүрләр билдүримиз. Бу йәр тәсәввуп тарихиниң әң қиммәтлик шәхсийәтлири яшиған бир орун. Бу йәрниң әң ахирқи шәйхи абдулһәким арваси һәзрәтлири вә устаз нәҗип фазил қисакүрәк җамәни қурған алим абдулла әпәндиниң муһим шагиртлиридин иди. Бүгүн мәсҗидимиз ечилди. Устазниң йеқинлири, туғқанлири вә мәһәллидики хәлқ аммиси топлишип мәрһум үчүн дуа-тилавәт қилдуқ.”

Мәзкур җамәдә намаз оқуған җамаәт 273 йиллиқ тарихқа игә бу җамәниң қайта ремонт қилинип ибадәт үчүн қайта ечиветилгәнликидин мәмнун болғанлиқини ипадиләшти.

Мәзкур җамадә намаз оқуған нидайи сәвим исимлик киши мундақ деди: “бу 18-әсирдин буян мәвҗут болуп кәлгән бир орун. Охшаш вақитта ханиқаһ өз алаһидилики билән мәвҗут болуп кәлгән болуп, әюп султанда муһим орунлардин бири һесаблиниду. Устаз нәҗип фазил қисакөрәкниң мазириниң бу йәрдә болуши вә униң әйни дәврдә мәрһум устази билән бу йәрдә бирликтә яшиғанлиқини һесаблиғанда бу йәр әһмийәтлик бир орундур.”

Сәркан доған исимлик бир киши қәшқири муртаза ханиқаһси тарихи бир орун болғанлиқи үчүн җамәниң әсли һалитини сақлиған һалда йеңидин ремонт қилинғанлиқини тәкитләп мундақ деди: “төт йилдин буян өзимизни бошлуқта һес қилдуқ. Бу йәрни ремонт қилиш ишида истанбул бүйүк шәһәрлик һөкүмәтниң игә чиқиши бәк яхши болди. Улар игә чиқимған болса бу ремонт қилиш иши пүтмәйтти. Нәҗип фазил устазни аңлитишқа сөз азлиқ қилиду, китабларға патмайду. Уни қәбрә бешида әсләп дуалар қилған болдуқ. Униң роһи хош болсун!. . .”

Қәшқири муртаза әпәнди ханиқаһси вә җамәниң тарихи

Қәшқири муртаза әпәнди ханиқаһси вә җамәси әюп султан наһийәсиниң мәркәз мәһәллиси, һүсам әпәнди кочиси билән қаряғди кочисиниң оттуриға җайлашқан болуп, әйни дәврдә бу ханиқаһниң тунҗи шәйхи қәшқәрлик болғанлиқи үчүн қәшқири җамә дәп нам берилгән. Ханиқаһниң ичидә җамә, йәни мәсчит, хилвәт, дәрвиш ятақлири, пишайвандин тәркиб тапқан болуп, бу йәр 1744-йили шәрқий түркистанлиқ әхмәт муртаза қәшқири әпәнди тәрипидин ясалған. Нәқшибәнди тәриқәтчилири үчүн ибадәтхана шәклидә қоллиниған. Муртаза қәшқири вапат болуп кәткәндин кейин, бу ханиқаһға абдулла нидайи қәшқири дегән киши шәйх болуп хизмәт қилған.

Қәшқәр мәсҗидиниң темиға чапланған тарихи мәлуматларда йезилишичә, абдулла нидайи қәшқири һәзрәтлири 1698-йили қәшқәрдә туғулған. Оттура асияда нәқшибәнди тәриқитидә тәлим елип йетишип чиққан. Кейин истанбулға келип қәшқири муртаза әпәнди тәрипидин сеилинған қәшқәр ханиқаһсиға келип җайлашқан вә бу йәрдә тәсәввуп тәриқити бойичә шәйх болуп хизмәт қилған. У 1760-йили 9-айниң 18-күни 74 йешида аләмдин өткән вә қәшқәр ханиқаһниң йениға дәпнә қилинған.

“хәлқара қериндашлиқ, тинчлиқ вә әхлақ җәмийити” ниң мәсуллиридин бири тәсәввуп тәтқиқатчиси адәм топал әпәнди “қәшқәр тәккәси” тоғрисида тохтилип мундақ деди: “қәшқири муртаза әпәнди дегәндә мән шәрқий түркистанни есимгә алимән, әмма көпинчә инсанлар мәһмут қәшқәрини исигә алиду. Башланғуч мәктәптин етибарән ‛түркий тиллар дивани‚ ни аңлиғанлар билиду. Қәшқәр бүгүнки күндә хитайниң һөкүмранлиқи астида қалған шәрқий түркистандики муһим бир шәһәр. Һазир үрүмчи мәркәз дәп қарилиду, әмма қәшқәр шәрқий түркистандики чоң бир ислам мәдәнийәт мәркизидур. Әлвәттә, мәһмут қәшқәриниң йетишип чиқишиму у мәдәнийәт мәркәзниң тәсиридин болса керәк.”

“қәшқәр тәккәси” муртаза әпәнди тәрипидин вәхфә қилинип ясалған болуп, бәш данә ятақ, бир мәсчит вә һойлидин тәркиб тапқан. Бу җай 1744-йили ясилишқа башлиған вә 1745-йили пүткән. ятақларниң бирсидә муртаза әпәнди өзи турған, қалған төт ятақта униң муритлири турған.

Бу һәқтә сөз қилған тәсәввуп пәлсәписи тәтқиқатчиси адәм топал әпәнди мундақ деди: “муртаза қәшқири әслидә шәрқий түркистанниң қәшқәрдин келип бу йәрдә олтурақлашқан. Униңдин башқа йәнә бу йәрдә көплигән шәрқий түркистанлиқ дәрвишләр яшиған вә ибадәт билән шуғулланған. Башқа районлардин кәлгәнләрму бу йәрдә турған. Османли импиратурлуқи дәвридә шәрқий түркистандин һәҗгә келидиғанлар алди билән хәлипиниң шәһири вә әбу әюбил әнсариниң шәһири болған истанбулға келип бу йәрдин кемигә олтуруп әрәбистанниң җиддә шәһиригә һәҗ үчүн баратти.

Бу тоғрида бир қанчә күндин буян түркийә мәтбуатлирида кәң түрдә хәвәрләр тарқитилмақта. Биз истанбулдики қәшқәр җамәси тоғрисида йәниму тәпсилий мәлуматларға еришиш үчүн дуня уйғур қурултийи ички ишлар комитетиниң мудири һамидхан көктүрк әпәнди билән сөһбәт елип бардуқ. У “қәшқәр тәккәси” ниң уйғурларниң истанбулдики тарихтин қәп қалған бирдин-бир нишани вә тарихи орни икәнликини билдүрди.