Xelq'ara metbu'atlardiki Uyghurlar weziyiti

Bu hepte Uyghurlar heqqide roytérs, birleshme we b b s qatarliq xewer agéntliqliri, shundaqla tashqi siyaset we waqit zhurnili qatarliqlarning xewer maqaliliri élan qilindi.

Bu hepte béshida xitay hökümitining yene 8 neper Uyghurni béyjingdiki 2013-öktebirde tyen'enmén meydanida yüz bergen aptomobil bilen hujum weqesige chétishliqi barliqini ilgiri sürüp turup, ölüm jazasigha höküm qilishi we uni ijra qilghanliq xewiri chet'el axbaratlirida keng xewer qilindi. Da'iriler ölüm jazasi ijra qilin'ghan bu 8 neper Uyghurning, béyjing tyen'enmén meydanidiki aptomobil hujumi délosi hemde Uyghur élida ilgiri-kéyin yüz bergen 5 qétimliq hujum déloliri bilen chétishliq ikenlikini ilgiri sürgen idi. Biraq xelq'ara metbu'atlar xewerliride buninggha guman bilen qarighan. Waqit zhurnilida élan qilin'ghan “Xitayning ün-tinsiz térrorluq urushi” namliq xewerde aptor yuqiridiki bu 8 kishi tyen'enméndiki weqege chétishliq bolsa qandaq chétishliqi bar, ular weqeni peyda qilishta qandaq rol oynighan, qandaq heriketlerni qilghan? dep so'al qoyghan we xitay hökümitining bu konkrét so'allargha qarita héchqandaq pakit körsetmigenlikini eskertip, xitay hökümitining eyibnamisini toghra dep jezmleshtürüsh mumkin emes, dégen.

Maqalide aptor xitay hökümitining her qandaq bir weqe yüz berse derhal uni diniy radikalliq, térrorluqqa chétip qoysimu, ishning arqisidiki emeliyetning murekkeplikini éytqan. U Uyghurlarning ana makani bolghan bu makanlar 1949-yili kommunist xitay teripidin bésiwélin'ghandin buyan Uyghurlarning her jehette bésimgha uchrap kelgenliki, Uyghurlarning xitay hökümitining rayondiki siyasetliridin narazi ikenlikidin melumat bergen. U yekende yüz bergen weqening esli tepsilati heqqide xitay hökümiti we chet'ellerdiki Uyghur kishilik hoquq organlirining oxshimaydighan ikki xil weqelikni ilgiri süridighanliqini bayan qilip turup “Biz belkim u yerde zadi néme bolghanliqini bilelmeslikimiz mumkin. Chünki, xitay hökümiti nahayiti tézlik bilen rayon'gha kirishni cheklidi we bu heqtiki intérnétlardiki barliq uchurlarni taziliwetti. Xitayning qanunni ijra qilish xatirisining nacharliqini we bolupmu bu mesilining intayin sezgürlükini nezerde tutqanda, weqe üstidin adil sot emes, eng qisqisi bir terepsiz tekshürüsh élip bérilishini kütüshmu mumkin emestek körünmekte” dégen. Aptor mulahizisining axirida Uyghurlarning adil sotlinish mesilisige diqqet qilip “Tyen'enméndiki weqeni peyda qilghuchilarning kimliki heqqidiki xewerni xuddi 10 aydin kéyin anglighandek, belkim yeken weqesini peyda qilghanlarning kimliki heqqidiki xewernimu on aydin kéyin anglishimiz mumkin. Béyjing, künming, ürümchi we yekendiki weqede ölgenler héch bolmighanda adalet aldigha chiqish hoquqigha ige idi. Biraq bu yerdiki mesile, u adalet zadi qandaq adalet?” dep so'al qoyghan.

Bu hepte ichide yene, birleshme agéntliqining muxbirining aqsudin bergen xewiri herqaysi xelq'ara axbaratlar teripidin bésip tarqitildi. Muxbir xewirige xitay hökümiti “Adettiki Uyghurlarni, ularning burutini, yaghliqini nishan qilmaqta” dep mawzu qoyghan. U xewirining béshidila muxbirlarning aqsudiki hökümet teripidin teyinlen'gen imamdin Uyghur yashlirining néme üchün buruti yoq, dep so'al sorawatqanda, bir Uyghur yashning etrapta közitip turuwatqan saqchilargha jiddiyleshken halda bir qariwetkendin kéyin imamgha “Némishqa heqiqetni démeysen” dep warqirighanliqi we “Chünki, hökümet burut-saqal qoyushqa ruxset qilmaydu” dégenlikini, shu chaghda derhal bir Uyghur saqchining u yashni “Aghzingdin chiqiwatqan gepke diqqet qil!” dep agahlandurghanliqini bayan qilghan. Muxbir u yash bilen saqchi arisida sékunt ichide bolup ötken bu jiddiylikning rayon weziyitini intayin yaxshi süretlep béridighanliqini éytqan. Muxbir xitay hökümitining pütünley bir kishining shexsi tallishi hésablinidighan burut-saqal qoyush we yaghliq chigishni siyasetke chétiwélip, uni qattiq kontrol qilishqa urunuwatqanliqini we buninggha bolghan naraziliqningmu küchlük ikenlikini éytqan. Muxbir xewiride, en'gliyediki nyukesél uniwérsitétining Uyghurlarni tetqiq qilish bilen shughullinidighan mutexessisi jonni simis finliyning mulahizisini neqil qilghan bolup, u sözide “Sen uni qanche chekligenséri kishiler din'gha shunche ésilidu. Xitay hökümiti héchqachan térrorluq bilen alaqisi bolup baqmighan bir yerde hazir öz qoli bilen térror tehditi peyda qilmaqta. Bu yerdiki islamgha qarap, yüzlinishni xitay özi peyda qildi” dégen. Muxbir Uyghur élida ilgiri se'udi erebistanlarda ayallar kiyidighan qara renglik jilbap kiyish aditining ilgiriki yillarda yoqluqini, Uyghur élida bu adetning téxi yéqinqi yillarda shekillen'genlikini, adettiki Uyghur ayallirining normal kiyinip yüridighanliqini bayan qilghan we yene yuqiridiki tetqiqatchining sözini neqil qilip “Uyghurlar bundaq kiyimlerni we burut-saqalni kéyinki yillardiki yüzlinish jeryanida özleshtürüshke bashlidi. U hem bir jehettin xitay hökümitige qarshiliq körsitishni simwol qilsa, yene bir tereptin ijtima'iy barawerlikni qolgha keltürüshke bolghan arzusini simwol qilidu” dep mulahize qilghan. Tetqiqatchi yene nurghun Uyghurlarning hazir biz yaxshi musulman bolsaq, xudayim bizni bu ehwaldin qutquzidu” dep qaraydighanliqini bayan qilghan.

Muxbir maqalisi dawamida xitay hökümiti hazir Uyghur élida yolgha qoyghan türlük kemsitish xaraktérini alghan cheklimiler, kocha-koylargha ornitilghan kaméralar, her yerde qatrap yürgen saqchi we saqchi aptomobilliri üstide tepsiliy toxtilip, hazir kishilik hoquq organlirining xitay hökümitining bu siyasetlirini qattiq tenqid qiliwatqanliqini eskertken.

Tashqi siyaset zhurnili bolsa bu hepte esli xongkongdiki mingpaw gézitide élan qilin'ghan bir xewer maqalisini in'glizchigha terjime qilip élan qilghan. Bu xewerde, xongkonggha chiqqan bir Uyghur qashtéshi sodigirining béshigha kelgenler toghrisida yézilghan bolup, bu Uyghurlarning kündilik hayatida uchrawatqan kemsitishlerni yaxshi süretlep bergen. Xewerni yazghan muxbir Uyghur qashtéshi sodigirining hayatida chong quruqluqtin tunji qétim ayrilishi ikenlikini, chünki uyghularning pasport élishining intayin teslikini bayan qilghan. Bu Uyghur muxbirgha yene adette özining ichkiri ölkilerde yataq alalmaydighanliqini, shunga amal yoq xitay tonushliri arqiliq yataq élishqa mejbur bolidighanliqini, Uyghur élida hökümet orunlashturuwetken puqrache kiyiniwalghan saqchi-paylaqchilarning intayin köplükini, hazir héchkimge ishen'gili bolmaydighanliqini, puqrache kiyiniwalidighan saqchilarning her xil qiyapetlerge kirip turup Uyghurlarni közitidighanliqini misal bilen sözlep bergen. Muxbir bu Uyghurning xongkongdiki qisqighine sayahiti jeryanidimu chong quruqluqtin köp erkin nepes élish shara'itigha érishkenlikini, héch bolmighanda namizini erkin oqush pursitige érishkenlikini, biraq Uyghur élida bolsa diniy pa'aliyetler bilen shughullinishning qattiq nazaret astigha élinidighanliqini bayan qilghan.