Se'udiliq Uyghurlar padishah salmanning Uyghurlarning hej ishlirida xitaygha bésim qilishini ümid qildi

Xitaygha ziyaretke kelgen se'udi erebistan padishahi salman bin abdul'eziz xitay re'isi shi jinping bilen qol éliship körüshmekte. 2017-Yili 16-mart, béyjing.

Se'udi erebistan padishahi bin salmanning peyshenbe küni bashlan'ghan xitay ziyariti 3 kün dawam qilidu. Bin salman ziyaritining 1‏-küni xitay bilen 65 milyard dollarliq iqtisadi kélishim imzalidi. Kélishim padishah salman bilen xitay re'isi shi jinpingning nazaretchilikide imzalan'ghan.

Xitay mu'awin tashqi ishlar ministiri jang mingning ilgiri sürüshiche, 65 milyard dollarliq kélishim énérgiye, alem boshluqi hemkarliqini öz ichige alghan nurghun sahelerge chétilidiken. Roytérs agéntliqining xewiride, énérgiye sahesidiki kélishim se'udi erebistan néfit shirkiti aramko bilen xitay shimaliy junggo sana'et shirkitining xitayda néfit ayrish we ximiye zawuti qurush pilani, xitay néfit shirkiti bilen se'udi erebistan hul sana'et guruhining se'udi erebistan we xitayda néfit-ximiye karxanilirini tesis qilish pilanlirini öz ige alidighanliqini bildürgen.

Xitay re'isi shi jinping peyshenbe küni salman bilen ötküzgen söhbitining échilish nutqida, se'udi-xitay hemkarliqi “Bizning kütkenlirimizdin halqip ketti” dégen. Biraq közetküchilerning ilgiri sürüshiche, ikki heremning hamisi, dep atalghan padishah salmanning ziyariti xitayda musulmanlarning diniy erkinliki qattiq cheklimige uchrawatqan mezgilge toghra kelgen.

Bezi se'udiliq Uyghur zatlarning ilgiri sürüshiche, padishah salmanning ziyariti xitaydiki Uyghur we bashqa musulman xelqlerning diniy erkinlikini otturigha qoyushtiki az uchraydighan purset.

Se'udi erebistanda olturushluq jama'et erbabi we zhurnalist sirajidin ezizi, se'udi padishahining hej mesilisini otturigha qoyup, héch bolmisa Uyghurlarning erkin hej qilishini qolgha keltürüshini ümid qildi.

U mundaq deydu: “Emdi biz u yerdiki Uyghurlar musulman, islam dini bizning uzun muddetlik tariximizda qénimizgha singip ketken bir din. Yeni bir qanche nuqtidin diqqet qilishi kérek, diqqet qilghan bolushi lazim. Emdi Uyghurlarning diniy erkinliki xususen bu 10 yilgha yéqin bolup qaldi, hej ömiki kélelmeywatidu, Uyghurlarning. Bu mesilide bir az yol qoyushi we héch bolmisa bashqa dunya musulmanlirigha oxshashla Uyghurlarning erkin ömre, hej ibadetlirini qilishigha yol qoyush mesililiride elwette sözlishishi mumkin. Insha'alla, buninggha ümidimiz bar”.

2016‏-Yili xitaydin 14 ming 500 musulman hej qilghan bolup, buning ichidiki 4000 dek kishi Uyghur rayonidin barghan. Xitay hökümiti Uyghurlar hej qilishini qattiq kontrol qilip, her qandaq kishining tarqaq hej qilishini cheklep kelgen. 2016‏-Yili tarqaq hejge barghan bezi Uyghurlarning mekkidin qayturup kélin'genlikige da'ir xewerler chiqqan idi.

Sirajidin ependining qeyt qilishiche, se'udi padishahi musulmanlar mesilisige köngül bölsimu, biraq se'udi erebistanda xitayning diniy bésimi, musulmanlarning weziyitige qarita nurghun uqushmasliqlar mewjut iken.

U: “Ijtima'iy uchur ustilirida köp yézildi bu mesililer, yeni ereblishishke qarshi éliniwatqan tedbirler, doppa kiyish, uzun könglek kiyish, qara kiyim kiyishni cheklesh, dégendek mesililer. Buninggha qarita se'udi hökümiti bilen xitay hökümitining bir nerse déyishkenlikidin méning xewirim yoq. Emma xitay hökümitining ezeldin qilip kelgen ishliri emliyetni yoshurup, meyli bizning wetende bolsun, meyli ichkiri ölkilerde bolsun, musulmanlargha qarita bésimning yoqluqi, diniy erkinlikning kenglikini pütün axbarat ustilirida jar salidu. Buning eksini ispatlash üchün nurghun ish kétidu. Shuning üchün nurghun uqushmasliqlar mewjut”, dédi.

Türkiyediki “Sherqiy türkistan ölimalar birliki”ning re'isi atawulla shehyari ependining qarishiche, se'udi erebistan xitayning hemkarliqigha éhtiyajliq bolup, bu ehwalda uning xitaydiki musulmanlar mesilisige pikir qilishi bek müshkül.

Atawulla shehyari mundaq dédi: “Men bu ziyaretni tijari meqsetlik bir ziyaret, dep qaraymen. Chünki, uzun muddettin qarighanda iran bilen xitayning munasiwiti izchil yaxshi bolup kelgen. Emdi se'udi erebistan iran bilen nahayiti jiddiy bir ehwal astida hazir. Bundaq ehwalda ular qandaq nersilerni sözlishidu, uni biz bilmeymiz. Méning shexsi qarishimda uning siyasiy teripige bir néme démek bek tes, uninggha bek bir némek dep kételmeymiz. Eger u bir siyasiy ziyaret bolghan teqdirde, uning Uyghurlargha bir paydisi tegmeydu. Qaysi dölet xitay bilen siyasiy hemkarliq ornitip, téror-mörir, dep kélishimlerni imzalidi, u dölettiki Uyghurlargha bésim bolushqa bashlaydu. Bezi xewerler chiqti, xitayning se'udi erebistan bilen iranning otturisini yaxshilash üchün küch chiqiridighanliqigha da'ir. Mushu étibarda körüshken bolushi mumkin”.

Biraq atawulla shehyari ependi yene, Uyghurlarning diniy jehettiki mesilisi xitayning diniy ishlarni bashqurush méxanizmidiki ajizliq, dep qaraydighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Xitay elwette buninggha oxshash yéqinlishishni derhal pursetke aylandurup, u yerdiki Uyghurlarning pa'aliyetlirini basturushqa qarita bezi teleplerni qoyghan bolushi mumkin. Buni men bilmdim. Emma yighip éytqanda biz Uyghurlarning diniy jehettiki mesililiri bu xitayning hazirqi ichidiki bashqurush, kontrol qilish méxanizmidiki ajizliq, dep qaraymen. Buninggha siyasetchiler qétilamdu, qétilmamdu, bilmeymen. Bolmisa, xitayning din, deydighan bir derdi yoq. Xitayning özimu bir din'gha baghliq emes”.

Xitay bilen se'udi erebistan süriyede bir-birige qarmu-qarshi guruhlarni qollap kelgen döletler. Xitay hökümiti izchil esed hökümitini qollighan bolsa, se'udi erebistan öktichi qoralliq guruhlargha yardem bérip kelgen idi.
Padishah salmanning ziyaritide bu mesile küntertipke kélemdu- kelmemdu, melum emes. Emma uning ziyariti xitay hökümiti iraq-süriyediki qoralliq Uyghur guruppilarning jiddiy tehditke aylan'ghanliqini, ulargha taqabil turush xitayning ottura sherqtiki halqiliq menpe'eti ikenlikini jakarlighan mezgilge toghra keldi.

Amérika rand tetqiqat ornining mutexessisi andré'o skobil amérika axbaratigha qilghan sözide bu ehwalni xulasilep,“Béyjing bezide özining ottura sherq stératigiyeside sel chaghlap kelgen bolsimu, biraq xitaydiki az sanliq millet -Uyghurlar hazir achquchluq amil” dep körsetken.