Хитай һөкүмити туңганларниң диний етиқадини контрол қилишни күчәйтти

Гәнсу өлкисидики җаң җячуән қизлар диний мәктипидә оқуватқан қизлар.

Гәнсу өлкилик маарип назарити йеқинда уқтуруш чиқирип, өлкә тәвәсидики мәктәп, университетларда диний паалийәт елип беришни қаттиқ чәклигән. Гәнсу өлкилик маарип назарити мәзкур уқтурушни хитай тор бәтлиридә кәң тарқалған йәсли йешидики бир туңган қизчақниң синипида қуран оқуватқан  видео көрүнүшигә қарита елан қилған.

Мәзкур видео “атеист” хитай компартийәси контроллуқидики иҗтимаий таратқуларда қаттиқ муназирә қозғиған иди. Гәнсу өлкилик маарип назарити 5‏-апрел елан қилған уқтурушида, бу видео “кишиләрниң қаттиқ ғәзипини қозғиғанлиқи” ни илгири сүрүп, “яш-өсмүрләрниң қуран оқушини уларниң әқлий вә роһий сағламлиқиға зиянлиқ” дегән.

Униң уқтурушида, “гәнсу өлкилик маарип назарити яш-өсмүрләрниң әқлий вә роһий сағламлиқиға зиянлиқ бу хил һәрикәтни қаттиқ тәнқидләйду. Һәр дәриҗилик маарип тармақлириниң мәктәп орунлирида диний паалийәтләрни қәтий вә үзүл-кесил чәклишини тәләп қилиду” дейилгән.

Мәзкур вәқә хитай тор бәтлиридә ниңшядики туңган мусулманлирида әрәб йезиқи вә тилиниң омумлишип, әрәблишиш, исламлишиш хаһиши күчийиватқанлиқи, буниң хитай дөләт бихәтәрликигә мунасивәтлик җиддий мәсилигә айланғанлиқи муназирә қилиниватқан мәзгилдә йүз бәргән иди.

Америка мариланд университетиниң хитай мәсилилири мутәхәссиси, профессор ма хәййүн, хитай вәзийитидики бу әһвални партийә ичидики җу вейчүн, йе шаввен қатарлиқ чоң хитайчилиқ идийәсидики әмәлдарларниң үстүнлүккә еришкәнликигә бағлайду.

Ма хәййүн мундақ дәйду: “гәрчә хитайниң өткән йилқи милләтләр хизмити йиғини 2‏-әвлад миллий сиясәт тәшәббусчилириниң пикрини рәт қилған болсиму, әмма бу йилқи диний хизмәт йиғинида аз санлиқ милләтләргә қарши чоң хитайчилар үстүнлүккә еришти. Униң үстигә ваң җинвей) сабиқ миллий ишлар комитети мудири (вәзиписидин елип ташланди.

Буниң ичидә йәнә бир мәсилә бар, келәр йили 19‏-қурултай ечилиду. Қаидигә асасән 19‏-қурултайда миллий вә диний саһәгә вәкиллик қилидиған бири сиясий бюроға кириши керәк. Әмма җу вейчүн билән йе шаввенниң дәм елишқа чиқишиға аз қалди. Шуңа, уларниң 19‏-қурултайда мәлум сиясий мәнпәәтни көзләп, мусулманларға қара чаплаватқанлиқини чәткә қаққили болмайду.”

Хитай компартийәси мәркизи бирликсәп бөлүминиң сабиқ башлиқи җу вейчүн, хитайниң миллий территорийәлик аптономийә түзүмини бикар қилип, милләтләр ассимилятсийәсини тәшәббус қилип кәлгән хитай әмәлдарлириниң бири.

Профессор ма хәййүнниң көрситишичә, җу вейчүн, йе шаввен қатарлиқ әмәлдарларниң арқисида хитайниң бир нәпәр аял муавин министири барикән. Лю йәндуң болса хитай дөләт кабинетидики бирдин-бир муавин баш министир.

Профессор ма хәййүн: “ ейтишларға қариғанда җу вейчүн, йе шаввен вә уларниң арқисидики бу кишиләрниң арқа терики хитайниң бир муавин аял баш министири. Уларниң мәқсити сиясий һоқуқ үчүн диний, миллий мәсилини козир қилип, җамаәт пикри топлаш, андин буни дөләт бихәтәрликигә бағлап, 19‏-қурултайда мәлум кишиләргә һоқуқ тутқузуш” дәп көрсәтти.

Әмма америкида олтурушлуқ йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси қаһар баратниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң туңганларға тутқан нисбәтән кәңри диний сиясити туңганларда исламниң күчийиши, уларниң ислам дуняси билән пүтүнлишишигә йол ечип бәргән.

Қаһар барат, әмма һазир бу әһвал хитайни биарам қилишқа башлиғанлиқини әскәртип, “әмма, әмди ишикни йепилиш тәс” дәйду.

Қаһар барат: “ бу хитайлар әзәлдин охшаш мусулманларға икки хил сиясәт қоллинип кәлгән. Туңганларға хәйрхаһлиқ қилиш, уларға бизә кәңчилик қилиш, уларниң диний паалийәтлирини қоллаш, йәни астиртин ейтқанда, силәр ‛уйғурларға охшаш бизгә қарши чиқмисаңлар, биз силәрниң диний әркинликиңларни беримиз‚ дегән мәхсус һөҗҗәттә йезилмиған бир келишим бар буларниң оттурисида. Бу тәрипини ойлиған билән, буниң қарши тәрипи немә? десә, әгәр бу туңганларға сиясәтни бунчилик кәңчилик қиливәтсәк, буниң ахири қандақ йәрдин чиқиду? дегәнни булар ойлимиди.

Буниңға хели узун йил болди. 10-20 Йил болай, дәп қеливатиду. Әмди бу 20 йилдин буянқи диний әркинлик хәлқарадики ислам дини чоң еқимиға бирлишип кетиватиду. Бу хитай һөкүмитини әнсизләндүрди вә әнсизләндүриватиду. Демәк, бундақ әһвал астида бу ишикни ечиш оңай, әмма йепиш тәс. Булар әнсириди вә буниң алдини тосмақчи болуватиду” дәп көрсәтти.

Доктор қаһар барат, шуңа, оттура шәрқ вә ислам дунясидики вәзийәт туңганларға тәсир қилмай қалмайдиғанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: “туңганлар әзәлдин өзлириниң диний вә миллий айримичилиқини тикләш үчүн күрәш қилип кәлди. 1946‏-Йили гоминдаңниң миллий қурултийи ечилғанда туңганлар, бизни милләт, дәп етирап қилсун, дегәндә, җаң кәйши унимиған иди.

Лекин коммунистлар кәлгәндин кейин, туңганларни айрим милләт дәп етирап қилди. Шуниң билән туңганлар өзиниң әң чоң тарихий мәсилисини һәл қилди. Туңганларниң қенида әрәб қени бар, уларниң әрәблишишини тосувалғили болмайду. Чүнки, бу динға бағланған. Бирақ оттура шәрқтики урушларниң һәммиси мусулман болған туңганларға тәсир қилмай қалмайду. Қандақ вәқә чиқишини билмәймиз, әмма бу хәлқара еқимға қарап меңиватқан бир йөлиниш.”

Лекин нөвәттики һалқилиқ мәсилә, хитай һөкүмити қаттиқ қол сиясәт йүргүзүп, мусулман туңганлар олтурушлуқ гәнсу, чиңхәй, ниңшя қатарлиқ өлкә -аптоном районларни шинҗаңлаштурамду? у, уйғурларға йүргүзгән қаттиқ қол сияситини бу районларда йүргүзәләмду? профессор ма хәййүнниң қаришичә, туңганларға ундақ сиясәт йүргүзәлмәйду.

Ма хәйййүн мундақ дәйду: “алди билән униң шинҗаңдики сиясити асасий қануниға хилап. Хусусән униң қулайлиқ картиси, бу йил ‏1‏-май бикар қилинди. Әмәлийәттә бу карт шинҗаңниң сиясий мустәқиллиқ истәйдиғанлиқини, феодаллиқ тәприқичиликни, милитаризмлиқ һөкүмранлиқни яки һәрбий башқурушни етирап қилғанлиқи иди.

Лекин ички өлкиләрдики (туңганлар) ға бундақ сиясәт йүргүзүш мүшкүл. Чүнки, биринчи, ичкиридикиләр арилишип кәткән. Иккинчи, ичкири өлкиләр қанун вә башқа җәһәтләрдә шинҗаңға қариғанда очуқрақ. Үчинчи, әгәр бундақ сиясәт йүргүзүлсә униң буни контрол қилиши қийинға тохтайду.”