Хитай һөкүмити ниңшяда “әрәблишиш” ни чәкләшкә башлиди

Мухбиримиз әркин
2017.01.05
wuxen-zhangen--tunggan-diniy-mektipi-385.jpg Вухән жаңән туңган мәсчитидики динда тәрбийилиниватқан өсмүрләрдин һал сораш.
www.sara.gov.cn

Хитайниң уйғур аптоном районидики диний контроллуқ сиясити йеқиндин буян мусулман туңганлар олтурушлуқ ниңшя аптоном райониға кеңийишкә башлиған. Даириләр бу районда “сәудилишиш” вә “әрәблишиш”ни чәкләш һәрикити қозғап, әрәб тилиниң омумлишишни, мәктәпләрдә әрәб тили синиплирини ечишни, әрәб тили маарипиниң кеңийишини, әрәб йезиқидики вивискиларни мәни қилишқа киришкән.

Хоңкоң ахбарат васитилириниң хәвәр қилишичә, ниңшя аптоном районлуқ партком секретари ли җйәнхуа өткән йили 24‏-декабир чақирилған диний хизмәт йиғинида, бейҗиң һөкүмити “чегра сиртидики исламниң сиңип киришни диний мәсилә әмәс, сиясий мәсилә” дәп қарайдиғанлиқини тәкитләп, “мәркәз ниңшя, шинҗаң қатарлиқ районларда ислам дининиң ‛сәудилишиши‚ вә ‛әрәблишиши‚ни қаттиқ мәни қилишни тәләп қилди”, дегән.

Ниңшя аптоном районлуқ парткомниң қарари йеқинқи бир-икки йилдин буян хитай иҗтимаий таратқулирида исламға қарши кәйпият күчийип, туңганлардики “әрәблишиш” хаһиши диний ашқунлуқ, дәп һуҗумға учраватқан мәзгилдә оттуриға қоюлған.

Әмма ниңшя аптоном районлуқ парткомниң қарари бәзи туңган зиялийлириниң наразилиқини қозғиди. Ләнҗуда олтурушлуқ туңган зиялийси ма әпәнди пәйшәнбә күни зияритимизни қобул қилип, ли җйәнхуаниң сөзини “мәсулийәтсизлик” дәп тәнқид қилди. Униң қаришичә, ниңшя аптоном районлуқ парткомниң мәзкур секретариниң сөзи униң ислам һәққидики чүшәнчисиниң наһайити мүҗмәл икәнликини көрситиду.

Ма әпәнди мундақ деди: “бир партком секретари болсун, бир рәһбәр болсун яки мәлум бир районниң вәкили болсун, бәзи бир йиғинларда ‛әрәблишиш‚ вә ‛исламлишиш‚қа қарши турушни оттуриға қойған болса, бу униң ислам динини чүшәнмәйдиғанлиқи, мусулманларни тонумайдиғанлиқини көрситиду. Демәк, униң ислам чүшәнчиси бир тәрәплимилик. Бәзи кишиләр ‛исламлишиш‚, ‛җуңгочә ислам‚ дегән бу уқумларни оттуриға қойди. У бу мәсилини мәйли йиғинда, мәйли аммиви сорунда оттуриға қоюп, өзини бу ишқа көңүл бөлгәндәк көрсәтсиму, әмма униң бу мәсилидики чүшәнчиси наһайити мүҗмәл. Чүнки, хитайда һазирға қәдәр һечким бу уқумларға тоғра тәбир берип бақмиди. Ниңшя парткоминиң секретари бу сөзләрни қилған болсиму, әмма униң исламни чүшиниши қанчилик. ‛җуңгочә ислам‚ дегән бу уқум интайин мүҗмәл уқум. Униң бундақ бир мүҗмәл уқумни рәсмий сорунда оттуриға қоюши еғир мәсулийәтсизлик”.

Ма әпәндиниң қаришичә, даириләр әрәблишиш билән ислам етиқадини арилаштурувалған. У, хитайдики мусулман туңганларниң “җуңгоға хас” бир хил ислами етиқад шәкли барлиқини билдүрди.

Ма әпәнди мундақ дәйду: “биз җуңголуқ туңганлар исламниң җуңголашқан миллити. Улар хитай тилида сөзләйду, улар хитайларға охшаш кийиниду. Көрүнүши хитайлар билән опму-охшаш. Уларниң бирдин бир пәрқи уларниң дини етиқади охшаш әмәс. Мән шундақ қараймәнки, бу нәқ җуңголашқан исламниң өзи. Мәсилән, мәсчитләргә қарап бақайли, туңганларда һәр хил, һәр яңза мәсчитниң һәммиси тепилиду.

Исламда диний етиқад әркинла болса, у һәрқандақ муһит, һәрқандақ система, һәрқандақ милләт ичидә наһайити яхши өтәләйду. Ислам хәқ сөзлигәндәк ундақ әмәс.”

Лекин ниңшя аптоном районлуқ партком йәнә, хәлқара ислами тәшкилатлар билән болған алақә, чәтәлгә талип чиқириш, мусулман аммиви тәшкилатлириниң ярдимини елиш, йемәк-ичмәк вә мусулман истемал буюмлириға “һалал” маркиси чаплаш қатарлиқларға қаттиқ чәклимә қойған.

Даириләр йемәк- ичмәк саһәсидә истемал буюмлириға омумий йүзлүк “һалал ”маркиси чаплашни мәни қилип, пәқәт һайван гөши вә һайван йеғида пишшиқлап ишләнгән йемәклик яки бәзи зөрүр мусулман истемал буюмлириғила “һалал” маркиси чаплинидиғанлиқини билдүргән.

Америкада турушлуқ йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар барат, хитайниң йеқинқи 30йиллиқ ислаһат дәвридә туңганларға бир қәдәр кәң диний әркинлик берилип, улардики дини етиқад күчәйгәнлики, әмма ахирқи йилларда буниң хитай һөкүмитини биарам қилишқа башлиғанлиқини билдүрди.

Қаһар барат мундақ дәйду: “бейҗиңниң туңганларға йолға қойған диний сиясити билән уйғурларға йолға қойған диний сиясити охшимайду. Өз вақтида уйғурларниң дини етиқадини бастурғанда туңганларға дини әркинлик берип, уларға силәр уйғурлардәк исян көтүрмисәңлар биз қандақ диний әркинлик болса беримиз, дәп әркинликни бәргән. Улар һазир қудрәтлик бир күчкә айланди. Әмди һазир дуняда ислам дининиң қаршилиқ һәрикәтлири улғийиватқан мушундақ әһвал астида, әлвәттә туңганларму бир чәттә туруп қалмайду. Мениңчә бу күчийип бу дәриҗигә йәткәндә хитай һөкүмитиму сүркәватиду вә буниң ақивитидин қорқуватиду. ”

Лекин қаһар барат йәнә, хитайниң туңганларға диний әркинлик берип, әмди бу әркинликни қисса, чоқум туңганларниң наразилиқини қозғайдиғанлиқи, әмма наразилиқниң қайси шәкилдә ипадилинишигә бир немә демәк балдурлуқ қилидиғанлиқини билдүрди.

Қаһар барат мундақ дәйду: “сүркилиш болиду, чүнки хитай һөкүмити вә хитай хәлқи динсиз хәлқ, мусулман хәлқ әмәс. Мундақ биргә яшаватқан әһвал астида чоқум сүркилиш болиду. Бу сүркилишләр қәйәрдин чиқса мәйли, лекин туңган тарихида болуватқан сүркилишләрниң һәммиси диний вәқә, диний сәвәбләр түпәйлидин болиду. Буниму болмайду дегили болмайду. Чүнки, бурунқидәк сүний диний әркинликни берип, шунчилик дәриҗигә чиқип болди. Әмди булар кәлгүсидики еһтималлиқлардин қорқуп, контрол қиливатиду. Буни контрол қилса туңганларда буниңға қарши чоқум диний,миллий һессият җәһәттин наһайити зор наразилиқ қозғайду.”

Даириләр йәнә, ниңшя аптоном райони хәлқ вәкиллириниң хитай мәмликәтлик хәлқ қурултийиға сунған “һалал йемәкликләрни башқуруш қанун лайиһиси”ни қайтурувалған. Ниңшалиқ вәкилләр хитай хәлқ қурултийиниң бу 3-айдики мәмликәтлик йиғинида қурултайға “һалал йемәкликләрни башқуруш қанун лаһийәси” сунған.

Бу лайиһә компартийә ичидики солчи зиялийлар вә партийә ичидики миллий территорийәлик аптономийигә қарши күчләрниң һуҗумиға учриған иди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.