Amérika hökümiti: 2012-yili Uyghurlarning diniy erkinlik weziyiti nacharliship ketken

Uyghur mollilardin birining meschittiki körünüshi.

Amérika dölet ishlar ministirliqi yéngi diniy erkinlik doklatida ötken yili xitay hökümitining diniy erkinlikni hörmet qilishi susliship, Uyghur we tibetlerning diniy erkinlik weziyiti nacharlashqanliqini körsetti.

Bu munasiwet bilen amérika hökümiti xitayni diniy erkinlik weziyiti alahide diqqet qilinidighan döletler tizimlikige kirgüzdi.

Amérika dölet ishlar ministirliqi düshenbe küni özining 2013‏-yilliq xelq'ara diniy erkinlik doklatini élan qilip, dunyadiki 100 nechche döletning 2012‏-yildiki diniy erkinlik ehwalini bahalap chiqqan idi.

Amérika dölet ishlar ministirliqining xelq'ara diniy erkinlik doklatida, ötken yili xitay diniy ishlar we amanliq organlirining diniy pa'aliyetlerni we diniy guruhlarni qattiq teqib qilip we cheklep, türlük diniy guruhlargha mensup dindarlargha ularning diniy étiqadi seweblik parakendichilik salghanliqi, ularni tutqun qilghanliqi, qolgha alghanliqi we qamaq jazasigha höküm qilghanliqini bildürgen. Qopal belgilimilerni chiqirip, Uyghur musulmanlirining diniy pa'aliyitini dawamliq kontrol qilghanliqi ilgiri sürülgen.

Doklatta körsitishiche, xitay hökümitining Uyghur aptonom rayonidiki “Bölgünchilik, diniy esebiylik, térrorluq” qa qarshi turush herikiti Uyghur musulmanlirining diniy étiqadi qattiq cheklinishni keltürüp chiqarghan. Da'iriler da'im tinch diniy pa'aliyetler bilen jinayi qilmishlar yaki térrorluq heriketlirini öz ara perqlendürmey kelgechke, xitayning basturush herikiti kimge qaritilghanliqini, uning melum siyasiy nishan we diniy erkinlik qoghlishidighanlargha qaritilghanliqi yaki jinayi qilmishlarni nishan qilghanliqini ayrish qiyin'gha toxtaydiken.

Doklatta yene, xitay da'irilirining gensu, ningsha, yünnen we chingxeydiki tungganlargha bir xil, Uyghurlargha bir xil diniy siyaset yürgüzüp kéliwatqanliqini tenqid qilghan. Uyghurlar bu heqtiki melumatlirini neqil keltürüp, da'irilerning ayallarni diniy kiyim-kéchek kiymeslikke, erlerni saqal qoymasliqqa mejburlighanliqi, ijtima'iy kapalet puli alidighanlarning yüzini orimasliqqa wede qilip, tilxet yézip bérishi telep qilinidighanliqini bildürgen. Biraq ningsha, gensu, chingxey, yünnen qatarliq ölkilerdiki tungganlarning diniy turmushigha Uyghurlargha chat kériwalghandek arilishiwalmaydighanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta körsitishiche, xitay asasi qanuni puqralarning diniy erkinlik hoquqini étirap qilsimu, biraq xitay hökümitining “Normal diniy pa'aliyetler” ge qismen yol qoyushtek herikiti we uning her xil qanun-tüzümlerni chiqirip, diniy erkinlikke cheklime qoyushi xelq'ara diniy erkinlik ölchimige chüshmeydu.

Amérika dölet ishlar ministiri jon kerriy doklat élan qilish munasiwiti bilen ötküzülgen axbarat élan qilish yighinida eskertip, diniy erkinlikning tughma hoquq ikenliki we amérika tashqi siyasitidiki halqiliq mesile ikenlikini ilgiri sürdi.

U: diniy erkinlik amérikining ijadiyiti emes, belki u xelq'ara uniwérsal qimmet. U bizning asasi qanunimizning rohigha singgen we uni muqeddesleshtürgen. Bir ademning öz étiqadini ashkara ipadilishi we ibadet qilishi yaki din'gha ishinish -ishenmesliki we yaki özining diniy étiqadini özgertishi her bir insanning tughulushidin bar bolghan hoquqidur. Biz buninggha ishinimiz. Bu hoquq xelq'ara qanunda étirap qilin'ghan. Xelq'ara diniy erkinlikni algha sürüsh prézidént obama we méning tüp wezipilirimning biri. Diniy erkinlik muheqqeq we dawamliq bizning yer shari diplomatik pa'aliyitimizning muhim parchisi bolidu, dédi.

U u, diniy erkinlikke buzghunchiliq qilghan we uninggha hujum qilghan döletlerning kishilerge naheq tehdit sélipla qalmaydighanliqi ular yene, öz dölitining muqimliqigha tehdit salidighanliqini eskertip, amérika buninggha dunyaning nurghun yerliride shahit boldi. Shunga diniy erkinlikke qilin'ghan hujum amérikining exlaqiy we istratégiyilik dölet bixeterlikige alaqidar mesile, dep körsetti.

Amérika dölet ishlar ministirliqining doklatida, xitay hökümitining Uyghurlargha yene hej qilish, roza tutush, “Qur'ani kerim” öginish, meschitke kirip namaz oqush qatarliq jehetlerde cheklime qoyghanliqini ilgiri sürüp, Uyghurlarning yene, diniy, medeniyet we til jehetlerdiki perqler seweblik kemsitishke uchrighanliqini bildürgen.

Uyghur aptonom rayoni da'irilirining 2012‏-yili 7‏-we 8‏-aylardiki ramzan éyi mezgilide diniy ibadetni qattiq kontrol qilip, oqutquchi, proféssor, xizmetchi we kompartiye ezalirining roza tutushi, meschitke kirip, diniy pa'aliyetke qatnishishini chekligenlikini bildürgen. Yerlik da'irilerning yene ruxsetsiz “Qur'an” kursisigha qatnashqan kishilerge jerimane qoyup, kishilerni 'qanunsiz' diniy pa'aliyetke qatnashqanliqi yaki 'qanunsiz' diniy matériyal saqlighanliqi seweblik tutqun qilghanliqi, meschit we uning etrapigha amanliq xadimlirini orunlashturup, yerlik ahalilerning namazgha qatnishishigha cheklime qoyghanliqini ilgiri sürgen. Doklatta körsitishiche, da'iriler 2012-yili 12‏-ayda yéngi sar nahiyisidiki “1‏-Awghust ottura mektipi” ning barliq Uyghur oqutquchilirigha “Din'gha ishenmeslik yaki diniy pa'aliyetke qatnashmasliq” heqqide wediname yazdurghan.

Amérikining diniy ishlargha mes'ul bash elchisi suzan jonson kuk, dölet ishlar ministirliqining axbarat élan qilish yighinida xitay hökümitini diniy erkinlikke buzghunchiliq qilishni toxtitishqa chaqirdi. U: men téxi ötken aydila xitayni ziyaret qilip, hökümet danilirini barliq puqralarning diniy hoquqigha hörmet qilishqa, bu uniwérsal hoquqqa buzghunchiliq qilishni toxtitishqa qistidim. Hökümet nurghun diniy guruhlarning ibadet bilen shughullinishigha cheklime qoyghan. Xususen tibet buddistlirini, Uyghur musulmanlirini, tizimgha aldurmighan xristi'an diniy jama'etlirini we falun'gongchilar muritlirini chekligen. 2012‏-Yili 83 neper tibet puqrasi özini köydürüp, xitayning siyasitige naraziliq bildürdi. Hazir özini köydürgenler 100 din éship ketti. Biz hökümetni barliq puqralarning qorqmay öz étiqadini saqlash, ipadilesh we özgertish hoquqigha hörmet qilishqa chaqirimiz, dep körsetti.

Doklatta, korla saqchilirining 2012 yili 6‏-ayda 11 yashliq mirzahid amanulla shahyarini diniy kursqa qatnashqan, dep qolgha élip öltürüwetkenliki, shu yili 5‏-ayda qeshqer yéngi sheherde sidiq qurbanning “Qanunsiz diniy mektep” achqan, dep 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi, xotende hebibulla ibrahimning “Qanunsiz diniy matériyal” saqlighan, dep 10 yilliq qamaqqa buyrughanliqini tenqid qilghan. Shuning bilen birge, d u q re'isi rabiye qadir xanimning oghli alim abduréhim ötken yili 12‏-ayda qoyup bérilgen bolsimu, biraq yene bir oghli ablikim abduréhimning dawamliq türmide yétiwatqanliqini alahide eskertip ötken.

Amérika dölet ishlar ministirliqi 1998‏-yildin buyan her yili xelq'ara diniy erkinlik doklati élan qilip keldi. Dölet ishlar ministirliqi amérika dölet mejlisining 1998‏-yili chiqarghan “Xelq'ara diniy erkinlik qanuni” gha asasen doklat hazirlap kelgen. Amérika dölet ishlar ministirliqi bu yilliq doklatida xitay, bérma, éritriye, iran, kuba, shimaliy koriye, sudan, se'udi erebistan, özbékistan qatarliq döletlerni yene “Alahide közitilidighan döletler” tizimlikige kirgüzgen.