Xelq'araliq teshkilatlar xitayni Uyghurlargha qaratqan diniy cheklime siyasitide agahlandurdi

Amérika dölet mejlisining rayborn sariyida Uyghurlarning diniy erkinlik ehwali heqqide ötküzülgen mexsus doklat bérish yighinigha Uyghur amérika birleshmisi re'isi alim séyitof ependi we amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining mu'awin re'isi loyisa gréwyi xanim riyasetchilik qildi. 2013-Yili 29-may, washin'gton.

Uyghurlar, dunyadiki kommunizm tüzümide yashawatqan islam dinigha étiqad qilghuchi eng chong guruppa hésablinidu, shundaqla xitay hökümiti teripidin eng qattiq diniy basturushqa uchrawatqan xelqtur “Uyghurlarning diniy erkinlikini cheklesh, xitayning Uyghur kimlikini yoqitish istratégiyisidiki halqiliq siyasitining biri.” bu, Uyghur kishilik hoquq programmisi tetqiqatchisi hénryk szadz'éwskining charshenbe küni amérika dölet mejliside échilghan “Xitayning tömür mushti astidiki Uyghur diniy erkinliki” namliq doklat bérish yighinida otturigha qoyghan bayani, yighinda söz qilghan bashqa xelq'araliq teshkilat mes'ulliri birdek xitaygha Uyghurlargha qaratqan diniy cheklime siyasiti toghrisida agahlandurush berdi.

29-May, amérika dölet mejlisining rayborn sariyida Uyghurlarning diniy erkinlik ehwali heqqide mexsus bir yérim sa'etlik doklat bérish yighini we muzakire élip bérildi, amérika Uyghur birleshmisi qarmiqidiki Uyghur kishilik hoquq programmisi tetqiqatchiliri teripidin mayning béshida élan qilin'ghan “Bulghan'ghan muqeddes hoquqlar, xitayning tömür mushti astida depsende qiliniwatqan Uyghur diniy erkinliki” namliq doklat asasida échilghan mezkur muzakirige, yighin uyushturghuchi orun Uyghur amérika birleshmisi re'isi alim séyitof ependi we amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining mu'awin re'isi loyisa gréwyi xanim riyasetchilik qildi.

Yighin'gha amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti, erkinlik sariyi, xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati, amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti we bir qisim xelq'araliq axbarat orunliridin bolup 50 etrapida kishi qatnashti.
Uyghur kishilik hoquq programmisi ishxanisidin hénryk szadz'éwski Uyghurlarning diniy erkinlikining basturulushqa uchrash ehwali heqqide bergen doklatida, Uyghurlarning diniy erkinlik weziyitining, bolupmu 2005 -yilidin kéyin xitayning rayonda yürgüzgen yéngi diniy siyasetliri bilen yenimu keskinleshkenlikini, xitay özining asasiy qanuni we xelq'araliq qanunlargha xilap halda Uyghurlarning roza tutush, namaz oqush, hejge bérish, mewlut ötküzüsh, qur'an ögitish qatarliq qanunluq diniy pa'aliyetlirinimu jinayet katégoriyesige kirgüzüp basturghandin sirt, hetta saqal, burut qoyush, yaghliq artish, örp-adetliri boyiche kiyinishige cheklime qoyush heqqidiki belgilimilerni yolgha qoyup, Uyghurlarning diniy erkinliki bilen teng kishilik hoquqlirinimu depsende qiliwatqanliqini pakitliq misallar bilen körsetti.

U yene, xitayning Uyghurlargha, xitayning bashqa jayliridin qattiq siyaset yürgüzüshidiki seweb heqqide toxtilip, “Islam diniy Uyghurlarning milliy kimlikining muhim bir parchisi, shundaqla ularni xitaydin ayrip turidighan eng muhim amil, shunga xitay buni bir tehdit we Uyghur élini kontrol qilishta bir tosalghu dep qaraydu, emma xitayning Uyghurlargha qaratqan diniy bésimi chektin éship Uyghurlarning kimlikige tajawuz qilishqa yétip barghanliqi üchün, bu weziyet Uyghurlarni türlük qarshiliqlargha zorlimaqta, xitay xelq'araliq térrorchiliqqa qarshi küreshni suyi'istémal qilip, bu xil chektin ashqan basturush siyaset tedbirliri arqiliq ularni térrorluqqa mejburlimasliq kérek” dep otturigha qoydi.

Yighinda mexsus sözge teklip qilin'ghanlardin xelq'ara kechürüm teshkilati washin'gton shöbe mes'uli t. Kumar ependi bayanini “Biz xitayni xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushni suyi'istémal qilmasliqqa qayta agahlandurimiz” dep qet'iy teleppuzda axirlashturdi.

Insan heqlirini közitish teshkilati xitay ishliri mes'uli sofiye richardson xanim bolsa “Bügünki doklatta körsitilgendek, xitayning din'gha qaritilghan cheklimiliri, Uyghurlarning kündilik hayatidiki eng négizlik bolghan étiqadqa qaritilghan cheklime, bu xil cheklimiler arqiliq xitay özining qanuni we xelq'ara qanunlargha éghir xilapliq qilmaqta. Bu xil cheklimilerning aqiwetlirini mölcherlimek tes, bu weziyet mushu yosunda dawamlishiwerse, Uyghurlar öz yurtini terk étip, bashqa döletlerdin panahliq tileshke mejbur bolushimu mumkin....” dégen endishilirini bayan qildi.

Yighindin kéyin aqsarayda yene bir yighin'gha méngish aldida ziyaritimizni qobul qilghan amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining siyaset we tetqiqat ishliri mes'uli doktor skot filips mundaq dédi:
-Men bügün aqsarayda xitaydiki diniy erkinlikni öz ichige alghan kishilik hoquq we intérnét erkinliki mesililirini otturigha qoymaqchi, kéler hepte prézidént obama xitay re'isi bilen körüshidu, méningche, diniy étiqad erkinlik mesilisi ularning söhbitide muhim mesile qataridin orun élishi zörür, diniy étiqad erkinliki mesilisi ikki dölet otturisidiki muhim mesililerning biri, yéqinda élan qilin'ghan doklatimizning xitaygha qaritilghan qismida, Uyghur musulmanlargha a'it mezmunlarmu köp, Uyghur kishilik hoquq programmisining bügünki bu heqtiki doklatidimu diniy étiqadqa da'ir nurghun mesililer yorutulghan, men bu qétim aqsarayda otturigha qoyidighan mesililer, amérikaning xitay bilen bolghan söhbet jeryanida qaysi nuqtilarni otturigha qoyush heqqide bolidu.

Amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondining mu'awin prézidénti lu'isa gréw, Uyghurlarning diniy erkinlik mesilisini öz ichige alghan kishilik hoquq mesililirining xelq'ara jem'iyetke bara-bara tonuluwatqanliqini eskertip:
‏-Xitay türlük bésim siyasetlirini dawam qilmaqta, diniy étiqad bir xeterlik ishla bolup qalmastin, bu heqte naraziliqni ipadileshmu intayin xeterlik, emma shundaqtimu Uyghurlar ichide uchrawatqan diniy bésimlarni sözleshke bir qanche adem jür'et qilalighan bolsa, bu heqte téximu toluq doklatlarni teyyarlashqa we buni xelq'araliq jem'iyetke tonutushqa paydiliq bolghan bolatti, elwette Uyghur élide musteqil tekshürüsh élip bérish mumkin emes, xitay söz we intérnét, axbarat erkinlikini boghuwatqan bir peytte, men xelq'araliq axbarat orunliri we teshkilatlarni Uyghur élide yüz bergen mesililer heqqide xitay tarqatqan teshwiqatlargha tayanmasliqqa, bu heqte yenimu keng tekshürüsh élip bérishke agahlandurimen we yenimu köp kishilerning, dangliq shexs, aptor we bashqilarning Uyghurlarning insan heqliri mesililirini toghra tonup teshwiq qilishini, bolupmu xitay puqralirining Uyghurlar uchrawatqan bésim we xitay siyasetlirini yenimu ilgirilep toghra tonushini ümid qilimen.

Uyghur kishilik hoquq programmisi ishxanisidin hénryk szadz'éwski Uyghurlarning diniy étiqad erkinlik weziyitining özgirishige bolghan ümidini ipadilep:
‏-Uyghurlar özlirining örp-adetliri boyiche diniy étiqadini erkin halda dawam qilalaydighan, buning üchün xitay hökümitining basturushigha uchrimaydighan bolushini, xitay hökümitining Uyghurlarning étiqadini bir tehdit emes, belki öz-ara chüshinishni ilgiri sürüshtiki bir küch dep tonup yétishini ümid qilimen. Shundaq bolghanda, nöwettiki jiddiylik we Uyghurlarning naraziliqining pesiyishige türtke bolghan bolatti, dédi.

Yighin axirida ziyaritimizni qobul qilghan amérika Uyghur birleshmisining re'isi alim séyitof ependi nöwette Uyghur mesilisining xelq'aralashqan bir mesilige aylan'ghanliqini, diniy erkinlik mesilisining bolsa, Uyghurlar uchrawatqan mesililer ichide eng yadroluq mesile ikenlikini otturigha qoydi.

Charshenbe amérika dölet mejliside Uyghurlarning diniy erkinlik mesilisi heqqide uyushturulghan mezkur doklat bérish yighini muweppeqiyetlik axirlashti, yighin ehli doklatta Uyghurlarning diniy étiqad erkinlik mesilisi heqqide nurghun tepsiliy melumat bérilgenlikini bahalashti.