Uyghur diniy zatlar: ruxset qiliniwatqan “Teriqet yighilishi” xitayning menpe'etige bab kélidu

Ijtima'iy taratqularda tarqilip yürgen bir qisim sin matériyalliridin melum bolushiche, islam dinigha da'ir étiqad pa'aliyetliri qattiq teqib qiliniwatqan Uyghurlar diyarida “Sufizm” namidiki kolléktip diniy yighilish pa'aliyetliri bu xildiki cheklimilerning dexlisige uchrimighan halda mewjut bolmaqta. Bu xil ziddiyetlik ehwalning so'al isharetliri bir qisim diniy zatlarni oylandurdi hemde ular buningdiki meqset éhtimalliqi heqqide öz qarashlirini bayan qildi.

Nöwette melum boluwatqan sin matériyallirida eks etken mezmunlardin eng gewdilik boluwatqan biri, Uyghurlar diyarining jenubidiki qeshqer, yeken we xoten teweside yéngidin yamrashqa bashlighan “Sufiliq” sheklidiki diniy yighilish pa'aliyetlirining ewj élishidur. Islam dinidiki türlük mezheplerning Uyghurlar rayonida tarixtin buyan mewjut bolghanliqi hemde Uyghurlarning ottura esir we yéqinqi, hazirqi zaman tarixidiki bir qatar weqelerning sewebkari bolghanliqimu Uyghur ziyaliylirigha sir emes.

Türkiyediki diniy ölimalardin doktor alimjan boghda ependi bu heqte söz qilip miladi 16 - esirning otturiliri bashlan'ghan “Aq taghliq” we “Qara taghliq” xojilar toqunushining “Sufiliq” yaki “Tesewwup” namida otturigha chiqqan tepriqichilik herikiti ikenlikini algha sürdi.

Uning bayan qilishiche, “Sufizm” eslide insan bilen allah otturisidiki mukemmel dil rishtisi we ichki birdeklikni nishan qilghan güzel bir ilim sistémisidur. Emma, özlirining xususiy menpe'etini dindin yüksek orun'gha qoyuwalghan “Diniy zat” siyaqidiki bir türküm insanlar heqiqiy “Sufiliq” yaki “Teriqet” ning sheklen hadisilirige mensup bolghan jende kiyish, halqa bolup hökmet oqush qatarliq tashqi alametlerni “Sufiliq” dep chüshiniwalghan hemde uning esli prinsipliridin uzaqliship ketken. U öz sözide bu nuqtilarni alahide gewdilendürdi.

Ashkara uchurlardin melum bolushiche, Uyghurlar rayonida da'irilerning “Diniy esebiylikke qarshi xelq urushi qozghash” chaqiriqi astida xitay asasiy qanunida qanunluq ikenliki belgilen'gen bezi diniy erkinlik türliri “Qanunsiz diniy pa'aliyet” dep békitilgen. Bu ehwallar diniy pa'aliyetlerge qaritilghan cheklimining qaysi derijige barghanliqini körsitidighan eng janliq misal teriqiside qolliniliwatqanliqi melum. Se'udi erebistanning mekke shehiride olturushluq Uyghur jama'et erbabliridin ehmed mömin haji yéqinqi mezgillerdin buyan da'irilerning diniy étiqadqa mayil bolghan yashlarni “Héjretchi” yaki “Jihad idiyisige chétishliq” dégendek namlarda jazalawatqanliqini eskertti.

Uning qarishiche, xitay da'iriliri hazir hemmidin bek ensireydighan nuqta Uyghur yashlirining islam dinining tesiride “Jihad” idiyisini singdürüwélishi iken.

Hazirqi alaqidar uchurlarda qeyt qilinishiche, Uyghurlar diyaridiki qarshiliq heriketlirining qatnashquchiliri birdek “Azadliq üchün jihad qilish” ghayiside boluwatqan yashlar we ottura yashliqlar iken.

Emma uning chüshendürüshiche, Uyghurlar diyarining herqaysi jaylirida “Sufiliq” namida otturigha chiqiwatqan islam dinigha yat bu xildiki qilmishlar birdek islam dinidiki bir muhim ehkam bolghan “Jihad” chüshenchisini inkar qilidiken.

Biz uningdin Uyghurlarning normal diniy eqidisigimu chek qoyuwatqan xitay da'irilirining néme üchün “Hökmet oqush” sheklidiki xelq yighilishigha yol qoyuwatqan bolushi mumkinlikini sorighinimizda u mushu nuqtini alahide sherhlidi.

Ehmed mömin hajining éytqanliri gherb dunyasidiki mutexessisler we ottura sherq elliridiki ölimalarning “Jihad” chüshenchisi we “Sufizm teriqiti” ning zorluq küchni inkar qilishtek xaraktéri heqqidiki tetqiqatliri bilen birdeklikke ige.

Bu heqte pikir bayan qilghan doktor alimjan boghda bu xildiki “Sufi yighilishi” gha yol qoyush xahishining yene bir yaqtin dunya metbu'atlirigha “Uyghurlar toluq diniy erkinliktin behrimen bolmaqta” dep jakarlashqa tolimu mas kélidighanliqini tilgha aldi.

Uning qarishiche, hazirqi xelq'ara weziyet xitayni Uyghurlarning diniy étiqad erkinliki we bashqa insan heqlirini depsende qilishta eyiblewatqan bolup, xitay hakimiyitige héchqandaq siyasiy xewp élip kelmeydighan bu xildiki saxta “Sufizm” xitay üchün dunyani aldashta nahayiti yaxshi wasite bolalaydiken.

Alaqidar uchurlardin melum bolushiche, Uyghurlar diyarida “Jihad” idiyisi heqqidiki herqandaq chüshenche yaki buyum men'i qilinidighan bolup, buninggha chétishliqi barliqi bayqalghan musulmanlar haman qattiq jazalinip kelmekte.