Xitay Uyghurlarning iraq sham islam dölitidin herbiy telim-terbiye alghanliqini ilgiri sürdi

Xitay qoralliq küchlirining xelq'araliq chong bazar etrapida kocha charlawatqan körünüshi. 2009-Yili 14-iyul, ürümchi.

Xitayning “Yer shari waqti géziti” düshenbe küni xewer élan qilip, Uyghur ilidin chet'elge qéchip chiqqan Uyghurlarning qaytip kélip, xitaygha hujum qilish üchün iraq-sham islam dölitidin“Térrorluq telim” éliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Ilgiri bezi taratqular Uyghurlarning iraq we süriyediki jihadchilarning sépide urush qiliwatqanliqini otturigha qoyghan bolsimu, biraq bu qétim xitay hökümet axbaratining tunji ret iraq we süriyediki mezkur radikal selefiy qoralliq guruhning terkibide Uyghurlarning barliqini, ularning xitaygha hujum qilish üchün “Térrorluq telimi” éliwatqanliqini élan qilishidur.

“Yer shari waqti géziti”ning xewiride ismi ashkarilanmighan bir xitay “Anti‏ térrorluq xadimi”ning sözini neqil keltürüp, ular térrorluq mahariti öginishni istepla qalmay, emeliy urushqa qatnishish arqiliq xelq'ara térrorluq teshkilatliri bilen bolghan alaqini kéngeytip, junggogha qarshi térrorluq heriketlerni kücheytish üchün qollashqa érishmekchi boluwatidu, dégen.

Közetküchiler we xelq'ara kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarishiche, xitay hökümiti özining Uyghurlarni basturghanliqini ret qilip, Uyghurlarni térrorchiliq bilen eyiblisimu, biraq ijtima'iy tengsizlik, siyasiy zorawanliq, medeniyet, til, diniy jehettiki basturush Uyghurlarni radikallishishqa, her xil radikal wasitilerni qollinip, basturushqa taqabil turushqa mejbur qilghan.

“Yer shari waqti géziti” amérika bashchiliqidiki döletler xelq'ara ittipaq qurup, iraq-sham islam dölitige qarshi heriketke ötken bir mezgilde, sherqiy türkistan küchlirini iraq-sham islam döliti sépidin orun élish bilen eyibligen.

Amérika xadson institutining tetqiqatchisi xen lyenchaw ependining qarishiche, xitay Uyghurlarni iraq-sham islam dölitige baghlap, bu arqiliq özining Uyghur ilidiki naheq basturush heriketlirini yolluq hem qanunluq qilip körsitishke tirishiwatidu.

U: ularning bundash déyishi we bundaq qilishidiki meqsiti, burunqigha oxshash 11‏-séntebirdin kéyin Uyghurlarning qarshiliqini elqa'idige baghlighandek, hazir xelq'ara jem'iyetning diqqiti iraq-sham islam dölitige merkezleshti. Amérika mezkur organni yoqitishqa kirishp, uninggha zerbe bérishke bashlighanda, xitay Uyghurlarni uning bilen baghlap körsetti. Bu yerdiki meqset nahayiti éniq, yeni xelq'ara jem'iyetning diqqitini uning Uyghurlargha zerbe bérish, basturushidin yiraqlashturup, özining bigunah puqralarni öltürgenlikini qollighuzush. Bu ularning asasliq meqsiti. Men iraq-sham islam dölitining junggogha tehdit peyda qilghanliqini körüp yitelmidim, dédi.

“Yer shari waqti géziti”ning körsitishiche, Uyghurlar islam dölitining iraq hem süriyediki herikitige qatnishipla qalmay, ular yene islam dölitining sherqiy jenubi asiyadiki shöbilirining pa'aliyitige qatnashqan. “Yer shari waqti géziti” bu pikri yéqinda hindonéziye da'irilirining gumanliq 4 Uyghurni qolgha élip, urlarning iraq-sham islam döliti bilen bolghan alaqisi tekshürüwatqanliq xewirige asaslan'ghan. Halbuki, hindonéziye terep ularning iraq-sham islam döliti bilen alaqisi barliqigha da'ir héchqandaq pakit tépilmighanliqini bildürgen idi.

Amérikida turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar baratning qarishiche, iraq-sham islam döliti bir xelq'ara radikal heriket. Uyghurlar bir musulman xelq bolush süpitide birer yérim ademning mezkur heriketke qatniship qélishi normal ehwal. Bu hergiz pütün Uyghur dawasining heriketke qatnashqanliqini yaki uni qollighanliqini bildürmeydu.

Qahar barat mundaq dédi: xitay 11‏-séntebirdiki weqedin kéyin, boz qozghighan térrorluqqa qarshi küreshke yoqilang yerdin ‏(Uyghurlarni) qoshuwélip, yoq térrorni bar qilip, özige birmunche ish tériwaldi. Eger bu dorem yene Uyghurni iraq-sham islam dölitige baghlawerse, chataqning chongini tapidu. Bu töhmetning üstige töhmetni artiwergenlik. Uyghurlar on nechche milyonluq bir xelq. Bizde hazir yüz minglap Uyghur hemme yerde yüridu. U musulman xelq. Hazir dunyadiki meyli afghanistan, meyli iraq, meyli süriyede bolsun, musulmanlar sap bir millet bir ish qilghini yoq. Iraqtiki soqushuwatqanlarning 70% chet'ellik pida'iylar. Bundaq ehwalda 4-5 neper Uyghurning uning ichige kirip qélishi héchqandaq ish emes. Eger unimu töhmet qilip artsa, u halda weziyet téximu yamanlishidu. U chaghda bizge yene bir yéngi töhmet qoshulidu. Boz qozghighan térrorluqqa qarshi küreshke Uyghurlarni ittirip ekirip, bunchiwala mesile chiqardi. Emdi iraq-sham islam dölitige itterse, oxshash xataliq sadir qilidu, beribir aqiwiti yaxshi bolmaydu.

Uning qarishiche, xitay hökümiti yéqinqi 20 yilliq siyasiti arqiliq Uyghur xelqining xitaylar bilen ortaq yashash imkanlirigha buzghunchiliq qilghan. U mundaq dédi: eger sen bir az sanliq milletni bashqurimen déseng, alghanni az dep, uning özini undaq xarlisang u turmaydu. Xitay medeniyet jehettin öz aldigha alahide bir dölet. Bu dölette ikkila yol bar, ya assimilyatsiye bolup tügeysen, ya ayrilisen. Barawer yashash ishi yoq. Esli az sanliq milletni bashqurimen déseng, sen xeqtin alghandin kéyin xeqqimu ber. Körüp turuwatimiz özbékistan, qazaqistanlarni rusiye qandaq qilghanliqini. Bizningkide bek insansizliq bolup ketti, emdi Uyghur xelqi chidimaydu. Ikkinchi, az sanliq millet tili, dini bashqa bir yat millet. Shunga, ulargha eqelliysi bir hörmet bolushi kérek. Men bésiwaldim, dep undaq set zomigerlik qilip, ayropilan, tanka, quruqluq armiye bilen bundaq hujumgha ötseng, xelq qandaq chidaydu. Emdi xitaylar bilen qandaq birge yashaydu. Shunga, uning hazirqi idiyeside bizning xitay bilen yashighudek yérimizni qoymaywatidu.

“Washin'gton pochta géziti”de 19‏-séntebir élan qilin'ghan bir maqalide körsitishiche, xitayning shinjangdiki térrorluq urushi islamgha qarshi hujumgha aylan'ghan. Maqalide, ramzan éyi musulmanlar üchün roza tutup, zakat béridighan, ibadet bilen shughullinidighan ay bolsimu, biraq bu, Uyghur ilining jenubidiki nurghun yéza-bazarlarda qorqush, basturush we zorawanliq éyigha aylan'ghanliqini tekitligen. Maqalide körsitishiche, “Uyghur ilida qarshiliqning bashqa shekillirige imkaniyet bolmighachqa, din rayondiki xitay hökümranliqigha “Qarshiliq qilishning simwoli” bolup qalghan.

Xen lyenchaw ependi, islamgha qaritilghan bu xil buzghunchiliq islam dunyasining naraziliq we qarshiliqini qozghaydighanliqini bildürdi. U: méningche, bu choqum islam dunyasining inkasini qozghaydu. Chünki, sen pütün bir islam dinigha qara chaplisang, buning qattiq naraziliq qozghaydighanliqi choqum. Bu, choqum musulmanlarning radikallishishini keltürüp chiqirishi mumkin. Uning hazirqi usuli islam dinidiki bezi mötiwer diniy zatlarning kishilerni islam diniy qa'idisige asasen heqiqiy yiteklishige yol qoymayla qalmay, qur'an kursi échishni öz ichige alghan diniy pa'aliyetlerni cheklewatidu. Biraq diniy radikalliqni zerbe bérish arqiliq basturush usuli hergiz yaxshi usul emes. Belki, bundaq usul dindarlarni téximu radikallishishqa mejburlaydu. Bu kishini endishige salidighan bir ehwal. Diniy radikalliq mewjut bolghan teqdirdimu, u zorawanliq qilmighuche uning mewjut bolup turushigha chéqilmasliq kérek. Shundaq qilghanda mesilini di'alog, söhbet arqiliq hel qilish imkaniyiti tughulidu, dédi.