“Xitay radikal islamchilargha éren qilip ketmeydu, u peqet Uyghur bolmisila”

Bir muxbirning tunggan ölkiliride hés qilghanliri

Xitay térritoriyisi ichide yashawatqan Uyghur musulmanliri bilen tunggan musulmanlirining din'gha ishinish erkinliki jehette perqliq mu'amilige uchrishi bir qisim chet'el muxbirliriningmu diqqitini qozghighan idi. Béyjingdiki musteqil zhurnalist aliyis su Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan zhurnalistlarning biri bolup, u yéqinda lenjudiki tunggan musulmanliri we ularning mekteplirini ziyaret qilish arqiliq oxshash térritoriye ichide yashawatqan ikki millet uchrawatqan oxshimighan diniy siyaset üstide toxtalghan.

Aliys su béyjingda turushluq musteqil muxbir bolup, u yéqinda “Krizis xewerliri pultizér merkizi”ning tor bétide “Süküttiki du'a-xitay hökümitining Uyghurlarning étiqad erkinlikini qorshawgha élishi” namliq bu xewer maqalisini élan qilip, xitayning Uyghur élide diniy bésim siyasiti yürgüzüwatqanliqini xewer qilghan. U, Uyghur élidiki xoten we yeken qatarliq jaylarni biwasite ziyaret qilish arqiliq, u jaylardiki weziyetni közetken shundaqla Uyghurlarning, keng kölemde we özlükidin teshkillinip bir qisim muhim diniy zatlarning mazarlirini tawap qilidighan adetlirining xitay hökümitining bésimi sewebidin yoqap kétiwatqanliqini, bundaq mazarliqlarning chölderep, bezilirining hetta hökümet teripidin resmiy yosunda péchetlen'genlikini bayan qilghan idi.

Yéqinda u yene, “Xitay radikal islamchilargha éren qilip ketmeydu-u peqet Uyghur bolmisila” mawzuluq bir parche maqale élan qilip, Uyghurlar uchrawatqan diniy bésimgha yene bir qétim diqqet tartti. Uning bu maqalisi “Krizis xewerliri pultizér merkizi” de we shundaqla “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan. U lenjudiki tungganlarning meschitliri, mektepliri we halal yémeklik shirketlirini we shundaqla islam dinida intayin konsérwatip dep tonulidighan salafizmni ögitidighan salafi medrisilirini we meschitlirini ziyaret qilip, u yerdiki alaqidar kishiler bilen körüshken. U, bu jeryanda se'udi erebistanda oqup kélip, hazir lenjuda tunggan balilirigha erebche ders béridighan tunggan oqutquchilar bilen tonushqan, meschit we medrisilerning dawamliq yéngilinip, kéngeytiliwatqanliqini körgen. Qisqisi, bu yerdiki weziyetning xitay hökümitining islam bilen bolghan murekkep munasiwetliri, bolupmu yéqinqi yillardin buyanqi idiyini kontrol qilish arqiliq radikal islamgha qarshi turush heqqidiki chaqiriqlirigha anche masliship ketmeydighanliqini éytqan we mundaq dégen: “Xitayda, hökümetning diniy pa'aliyetlerni kontrol qilish derijisi idé'ologiyige qarap emes, milletke we jughrapiyilik amillargha qarap turup perqlinidu. Xitay hökümitining “Térrorluqqa qarshi turush” urushining yadrosi belgilik az sanliq milletler we rayonlarni jümlidin shinjangda yashaydighan Uyghur musulmanlirini kontrol qilishqa qaritilghan. Xitay hökümitining bu yerdiki zalimlarche basturush siyasetliri milliy ziddiyetni ulghaytip, zorawanliq qarshiliq heriketlirini keltürüp chiqarmaqta. Xitay hökümiti Uyghurlargha kemsitish siyasiti yürgüzüwatqanliqini étirap qilmasliq bilen birge, Uyghur élidiki qarshiliqlarni térrorluq idiyisige baghlap kelmekte. Jümlidin lenjudiki bir aktip tunggan salafisi qeshqerdiki bir ziyaliy Uyghurdin köp erkin yashaydu.

Aptor tungganlar bilen Uyghurlar uchrawatqan perqliq mu'amilige misal qilip, yünnen ölkisidiki shadiyen meschiti medriside Uyghur oqughuchilarning oqushtin cheklinish mesilisini otturigha qoyup ötken. Muxbir aliys suning éytishiche, 2014-yili künming poyiz istansisida yüz bergen hujum qilish weqesini peyda qilghuchilardin birining mushu shadiyen medriside 6 ay telim alghanliqi otturigha chiqqandin kéyin, shu yerlik diniy ishlar idarisi derhal qarar chiqirip, bu medriside yerlik bolmighan oqughuchilarning telim élishini we yerlik bolmighan oqutquchilarnimu bu yerde ders bérishtin cheklep, ularning hemmisini heydiwetken. Emma yünnendiki diniy zatlar bu qarargha naraziliq bildürgendin kéyin da'iriler qararigha özgertish kirgüzüp, bashqa ölkilerdiki oqughuchilar kep oqusa bolidighan, emma uning üchün öz yurtliridiki jama'et xewpsizlik organliri we yünnen ölkilik jama'et xewpsizlik organliridin xet élip kélidighan shertni qoshup qoyghan. Netijide, shadiyen meschiti medrisisining oqughuchi sani 450 neperdin 200 neperge chüshüp qalghan. Ikki yil ötkendin kéyin bashqa ölkilik bir qisim oqughuchilar qaytip kelgen, biraq birmu Uyghur qaytip kelmigen.

Muxbir xewiride yene mundaq dep bayan qilghan: “Shadiyen medrisini aprél éyida ziyaret qilghan waqtimda, islamni qobul qilip, musulman bolghan bir xitay bilen tonushup qaldim. U yillardin béri, öz aldigha qanunsiz halda bir diniy zhurnal neshr qilip tarqitip kelgen iken. Shunche yildin béri bu ish bilen kari bolmighan da'iriler, qachaniki uning zhurnili Uyghur élida dangq qazinip, tarqilishqa bashlighandin kéyin uni izdep kelgen. U zhurnalni Uyghur élida tarqitishni toxtatqandin kéyinla, yene héchqandaq awarichilikke uchrimighan. Xuddi shuningdek, se'udi erebistanda oqup kelgen bir tonulghan imam manga özining bir mezgil lenju uniwérsitétida gheyriy resmiy halda islamdin ders bergenlikini, 5 yil jeryanida héchqandaq mesile chiqmay kelgen bolsimu, emma 2015-yili da'iriler özining hepte axiridiki léksiyelirige bir qanche Uyghur oqughuchiningmu kélip qatnishiwatqanliqini bayqighandin kéyin, uni qolgha élip bir qanche ay solap qoyghanliqini éytip berdi. Kéyin gensu da'iriliri bu imamni qoyup béridighan, emma bedilige u özining derslirige birmu Uyghur oqughuchini qatnashturmaydighan we meschitigimu Uyghur almaydighan bolup kélishken. Ilgiri shadiyende turup baqqan we hazir xongkong uniwérsitétida antropologiyede doktorluqta oquwatqan ruslan yüsüpofmu manga u yerde Uyghur oqughuchilarning mejburiy halda qayturuwétilgenlikini, yünnen da'irilirining Uyghurlar mesilisini qandaq bir terep qilishta kallisining qatqanliqini éytti.”

Amérikidiki maryland shtatidiki frostburg uniwérsitétining proféssori ma xeyyün ependi bügün radiyomizgha qilghan sözidimu, yuqiridiki muxbirning éytqinidek perqliq mu'amile barliqini éytti. U sözide, derweqe shinjanggha sélishturghanda ningshya we gensu ölkiliride siyasetning yaxshiliqini, héch bolmighanda u yerde diniy kiyim dep kishilerning kiyimige arilishiwalmaydighanliqini éytti.

Dunya Uyghur qurultiyining diniy ishlargha mes'ul rehbiri turghunjan alawudun ependi xitay hökümitining bundaq perqliq mu'amile qilishidiki seweblerni Uyghurlarning xitaylardin tüptin perqliq bolushigha munasiwetlik, dep körsetti.

Muxbir aliys su xanimmu maqaliside, xitay hökümitining bu perqliq mu'amilisining sewebini mundaq dep chüshendürgen: “Béyjingning Uyghurlarning bölgünchilik qilishini tungganlarning mezhepchilik )teriqetchilik( qilishidin bekrek xeterlik dep qarishidiki bir seweb-Uyghur élining musteqilliqi éhtimalgha bekrek yéqin. Chünki, bu téxi yéqin tarixtila yeni 1930-we 1940-yillar arisida bolup baqqan bir ish. Uyghurlar türkiy tilda sözleydighan millet bolup, ular her jehettin xitaydin perqliq we xitay hökümiti küchlük bésim siyasiti yürgüzüwatqan bilen teng Uyghurlarda küchlük milliy ang mewjut.”

Muxbir maqalisi dawamida Uyghurlarning tungganlargha oxshash radikal dep bilinidighan mezheplerge ishinish emes, eng asasiy diniy pa'aliyetlerdinmu chekliniwatqanliqini, hetta burut qoyush, ayallirining yaghliq chékishigimu ruxset qilinmaywatqanliqini, emma külkilik bolghini hökümet shundaq qilghanséri, hazirqi Uyghur yashliri arisida radikalliq idiyilirige qiziqish küchiyiwatqanliqini, jümlidin süriyege bérip urushqa qatnashqan Uyghurlarningmu xéli salmaqni igileydighanliqini bayan qilghan. Ma xeyyün ependi bolsa sözide, xitay hökümitining yuqiriqidek heriketler arqiliq téximu köp ziddiyet peyda qiliwatqanliqini bildürdi. U sözide, “Xitay hökümiti kishilerning kiyimige, yaghliqigha ariliship téximu köp ziddiyet peyda qilmaqta, meyli shinjang bolsun, meyli dunyaning qandaqla yéride bolsun bundaq ehwalni qobul qilish mumkin emes. Bu öz qoli bilen ziddiyet tughdurghanliq, térror peyda qilghanliq bolup hésablinidu” dédi.

Muxbir aliyis sumu maqaliside Uyghurlarning toghra diniy telim élishtin cheklinishi peyda qiliwatqan aqiwetni töwendiki jümliler bilen bayan qilghan: “Ruslanning manga éytip bérishiche, shadiyendiki yerlik tungganlar uninggha Uyghur élidin kélip shadiyende oqughan Uyghurlarning kéyin kallisining özgirip, radikallishishtin uzaqlashqanliqini, chünki nurghunlirining bu yerge kelgende hökümetke qattiq qarshiliqini, emma bu yerge kelgendin kéyin hökümet bilen islamning tinchliq ichide birlikte mewjut bolup turalaydighanliqini körüp, kallisi özgergenlikini éytip bergen iken.” aliyis maqalisini dawam qilip: “Yüsüpof manga ‛shadiyende turup xuy musulmanliri bilen birlikte namaz qilghan Uyghurlarning kallisi özgergen idi, emma hazir u ishikmu taqiwétildi. Uyghurlarning sirtqa chiqishi cheklinip, ular peqet hökümet özlirige qarshi bolghan dunyadila yashashqa mejburlan'ghanliqtin, tebi'iy halda hökümet eski, xitaylar eski, ular bizge qarshi, dep oylaydu we qarshiliq qilidu‚ dédi” dep bayan qilghan.

Turghunjan alawidin ependimu yuqiridiki sözni qollap, Uyghurlarning héchqachan diniy radikalliq idiyiside qobul qilip baqmighanliqini, emma da'iriler yürgüzüwatqan bésim siyasitining Uyghurlargha chiqish yoli qoymaywatqanliqini tekitlidi.