Xelq'ara kechürüm teshkilati xitayning Uyghur ilidiki “Radikalliqni tügitish” heriketlirini tenqid qildi

Bir Uyghur ösmürning kochidiki xitay qoralliq armiyesining aldidin ötüp kétiwatqan körünüshi. 2009-Yili 16-iyul, ürümchi.

Xelq'ara kechürüm teshkilati özining 2018‏-yilliq doklatida mexsus Uyghurlarning ötken bir yilliq kishilik hoquq weziyiti heqqide toxtilip, Uyghur rayonining weziyiti aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chüen'goning bashchiliqida yéngi bir “Ijtima'iy muqimliq” basquchigha kirgenliki, bixeterlikning qattiq kücheytilgenlikini tekitligen.

Doklatta, Uyghur rayonidiki “Yépiq terbiyilesh merkezliri” ni alahide tilgha élip, “Radikalliqqa qarshi turush merkizi”, “Siyasiy öginish merkizi” yaki “Terbiyilesh we özgertish merkizi” dégen namlar bilen atilip kéliwatqan bu orunlarning mezkur rayonidiki nurghun orunlarda tesis qilin'ghanliqi qeyt qilin'ghan. Doklatta, bu orunlardiki kishilerning xalighanche tutqun qilinip, qerelsiz solinidighanliqi shundaqla ular xitayning qanun-siyasetlirini öginishke mejburlinidighanliqini tekitlen'gen.

Doklatta yene Uyghur aptonom rayonluq hökümetning “Esebiylikni tügitish nizami” tenqid qilin'ghan. Mezkur nizam 2017‏-yili martta chiqirilghan bolup, uningda nurghun örp-adet we diniy qa'ide yosunlar “Esebiylik” ning ipadisi, dep qarilip, uninggha xilapliq qilghanlargha éghir jaza bérilidighanliqi körsitilgen.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatta qeyt qilishiche, xitay hökümiti yuqiriqi nizamida “Esebiylik idiyisini tarqitish, hökümetning radi'o-téliwiziye programmilirini körüsh yaki anglashni ret qilish, burqa kiyish, binormal” saqal qoyush, döletning siyasiti bilen tirkishish, esebiylik mezmunidiki maqale, neshr epkarlirini yaki ün-sin matériyallirini neshr qilish, chüshürüsh, saqlash, oqush dégendek nurghun söz-heriketlerni ‛esebiylik‚ qatarigha kirgüzüp qoyulghan.” 

Bezi kishilik hoquq teshkilatlirining körsitishiche, xelq'ara kechürüm teshkilatining doklati xelq'ara jama'etning diqqitini xitayning Uyghur rayonidiki basturush heriketlirige bolupmu uning “Yépiq terbiyilesh merkezliri” ge burashta muhim rol oynaydiken.

Gérmaniye “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti” ning re'isi ulrix dél'i'us peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghurlarni basturush kölimi xeterlik ehwalgha barghanliqi, uning pütün Uyghur xelqini xunükleshtürüshke urunushidiki meqsitini chüshinish müshküllükini bildürdi.

Ulrix dél'i'us mundaq dédi: “Bizning alghan tesiratimiz shu. Xitay özining gherbiy-shimalidiki sherqiy türkistanda ghayet zor kölemlik türme qurup chiqmaqta. Biz uning sherqiy türkistanda élip bériwatqan basturushning kölimidin endishige chüshtuq. Biz, bu jazalashning kölimining qanchilik zorluqini analiz qilishqa tirishiwatimiz. Men Uyghurlarning mesilisini ishlep kéliwatqan'gha 25 bolghan bolsimu, lékin héchqachan ularning Uyghurlarni bundaq zor kölemde jazalap, sherqiy türkistandiki her bir kishini we herbir heriketni kontrol qilishqa urunidighanliqini oylap baqmighan ikenmen. Shunga, men ularning pütün (Uyghur) xelqini xunükleshtürüp körsitishke urunushidiki meqset-muddi'asining néme ikenlikini chüshinishte qiyniliwatimen.” 

Ulrix dél'i'us ependining qarishiche, xitay hökümiti Uyghur rayonida kishilik hoquq weziyitige keng kölemlik buzghunchiliq qilishta bashqa xelq'aradiki kishilik hoquqqa sel qarashtek bu weziyettin paydilanmaqta iken. 

Déli'us mundaq dédi: “Xelq'arada kishilik hoquqqa bolghan qiziqish yoqmu yaki uninggha bolghan siyasiy irade ajizmu, dégen mesilide men kishilerning qiziqishidin köprek siyasiy irade ajiz, dep qaraymen. Mutleq köp qisim döletlerning tashqi ishla ministirliqi xitaydiki kishilik hoquq krizisini tilgha élishni xalimaydu. Chünki, ular xitay bilen bolghan qoyuq alaqisi, xitayning iqtisadiy, siyasiy tesiri seweblik bu mesilige tegmeydu. Ularning bundaq qilishidiki seweb her xil. Emma, bu yerdiki mesile Uyghurlarning kishilik hoquqi depsende qiliniwatqanliqigha da'ir uchurlarning bek azliqi emes. Belki, bu döletlerning siyasiy iradisining ajizliqidur. Chünki, ular köp hallarda buning keltürüp chiqiridighan aqiwitidin endishe qilidu.”

Xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatida, dunya rehberlirining kishilik hoquqqa sel qarishi, ularning nepretke tolghan söz heriketliri kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilghanliqini bildürgen.

Doklatta qeyt qilishiche, az sanliq milletler we bezi az sanliq diniy guruhlarning obrazini xunükleshtürüsh xahishi bezi döletlerde yuqiriqi guruhlargha qarshi qirghinchiliqlarning yüz bérishini keltürüp chiqarghan. 

Xelq'ara kechürüm teshkilatining bash katipi shalil shetiy peyshenbe küni hindistan paytexti yéngi déhli ötküzgen axbarat yighinida, birmadiki rohéngga musulmanlirining ehwali buning tipik misali ikenlikini bildürgen. Uning körsitishiche rohéngga musulmanliri uchrighan qirghinchiliq uzun yilliq tetür teshwiqatning netijisi iken. 

U mundaq dédi: “Biz 2017‏-yili birma herbiy da'irilirining rohéngga musulmanlirigha qarita élip barghan, général ming anlen bashchiliq qilghan étnik qirghinchiliqidinmu éniq bir tipik misalni körüp baqmiduq. Bu qirghinchiliq 600 mingdin artuq ayal we balilarning yurt-makanlirini tashlap qéchishigha seweb boldi. Shübhisizki, bu 2017‏-yildiki eng zor insaniy paji'e. Lékin bu paji'ening yiltizi nechche on yillardin béri rohin'galargha qarshi élip bérilghan sistémiliq kemsitish we neprettur.”

Xelq'ara kechürüm teshkilati peyshenbe küni élan qilghan doklatida yene xitayning 2017‏-yili 4‏-ayda Uyghur balilirigha bezi diniy isimlarni qoyushni chekligenliki, burun qoyulghan isimlarni özgertishni telep qilghanliqini tekitligen. Shundaqla yene uning ötken yili mayda chet'elde oquwatqan Uyghur oqughuchilarni qayturup kétishke bashlighanliqi, uning misirdiki Uyghur oqughuchilarni qayturup kélishke mejburlap, qaytip kelgen bezi oqughuchilarni jazasigha höküm qilghanliqini ‏bildürgen. 

Doklatta, misirda oqup 2015‏-yili yurtigha qaytip ketken Uyghur qizi büzeynep abduréshitning 2017‏-yili martta qolgha élinip, shu yili iyulda 7 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini alahide tilgha élin'ghan. 

Doklatta yene xitay da'irilirining 2017‏-yili mekteplerde Uyghur tilini chekligenliki, puqralarning öyidiki “Qur'an kerim” we bashqa diniy buyumlarni tapshurushqa buyrulghanliqi, tapshurmighanlarning jazalinidighanliqi agahlandurulghanliqini tekitligen.