Uyghur éli diniy ishlar da'iriliri “Qanunsiz diniy pa'aliyet” ning 26 xil ipadisini chekleshni telep qildi

Uyghur aptonom rayonluq diniy ishlar da'irilirining yéqinda chiqarghan “Qanunsiz diniy pa'aliyetler” ning 26 xil ipadisini cheklesh qararini emeliyleshtürüsh heqqidiki höjjitide, islam, xristi'an, lama dinlirining hökümet testiqlimighan barliq pa'aliyetlirini cheklesh otturigha qoyulghan.

Uningda qeyt qilinishiche, “Qanunsiz diniy pa'aliyet”ning 26 xil ipadisi, toy xéti bolmighanlargha nikah oqush, diniy kitab we awazliq diniy matériyallarni öz aldigha testiqsiz tehrirlesh, terjime we neshr qilish, meschit atlap namaz oqush we diniy pa'aliyet bilen shughullinish, kinishkisi yoq ölimalar tebligh qilish, shexsler öz aldigha murit qobul qilish, talaq qilish, lama dinidikilerning öz aldigha lama teyinlesh, lama warislirining tewellu'atini rayon atlap izdesh...Qatarliqlarni öz ichige alghan.

Mezkur höjjetning élan qilin'ghan waqti, uning aptonom rayonluq diniy ishlar idarisi chiqarghan yéngi höjjet yaki tekrar élan qilin'ghan kona höjjet ikenliki melum emes. Emma bu höjjet ijtima'iy taratqularda 14‏-féwral guma nahiyiside pichaqliq hujum yüz bérip, Uyghur rayoni weziyiti intayin ötkürliship ketken, da'iriler herbiy manéwir, qoralliq küch körsitish qesemyad yighinlirini ötküzüp, “Térrorluq guruhlar we térrorchilar”ning “Négizlik yérige tar ‏-mar qilish, halak qilish xaraktérlik zerbe bérish”ni jar séliwatqan bir mezgilde peyda boldi.

Uyghur rayonining jenubidiki melum bir yéza kadirining radiyomizgha bildürüshiche, hazir ularning yézisidiki meschit, diniy ölima we musulman diniy muxlislirining herikiti qattiq kontrol astigha élin'ghan.

Yéza kadiri: bular (ölimalar) düshenbe, jüme kündiki yighilishqa chiqidu. Meschitning nazaret qilish apparati bar. Herkim öz teweside namaz öteydu. Biri, yene birsiningkige atlimaydu. Özlirige ayrip bergen yerge baridu.

Muxbir: meschitning imamliri bilen sözliship turamsiler pat-pat, bu siyaset toghrisida?
Yéza kadiri: söhbet bar, uning bilen söhbetliship turimiz. Biz kadirlar meschit hey'etliri we axunum bilen künde bir qétim körüshüp, söhbetliship turimiz.

Muxbir: bu meschit imamliri, axunum we meschit hey'etlirining pikri barmu, mundaq-mundaq ishlar boluwatidu, bu qandaq bolghini, deydighan?
Yéza kadiri: hazirghiche pikri chiqmidi. Ularmu xatirjem bolsa bizmu xatirjem bolidikenmiz, mushundaq tutsanglar bizni. Bizmu qalaymiqan yerge dessep sélip, türmige kétip qalmaydikenmiz, azmaydikenmiz, dep hazir ularmu toghrisini chüshendi.

Muxbir: meschitning qurulushi, meschitning xirajiti we bashqa iqtisadi mesililerde birer pikri chiqtimu ularning? mesilen, mundaq, mundaq ishlarni qilip béringlar, yaki mawu ish bolmidi, mawu ish boldi, deydighan?
Yéza kadiri: yaq, yaq, undaq ishlar bolmidi. Mawu siyasetlerdin xéli razi boldi hazir. Xatirjemlik bolsa, namizimizni ötep xatirjem bolidikenmiz. Xatirjemlik bolmisa, ish chiqirip qoysa hemme ademge awarichilik bolidiken, dep.

Muxbir: bu jüme namizigha kiridighanlarni qandaq bashqurisiler? yeni jüme namizi, etigenlik bamdat deydu,, kechlik xupten deydu?
Yéza kadiri: jüme namizigha baridu, lékin özining tewelikidiki eyna. Biz kadirlar meschitning aldida turimiz, ularning bixeterlikini qoghdap, xatirjem namizini oquydu. Jüme namizini oqup bolghuche turimiz.

Muxbir: qanchilik adem oquydu jüme namizini? qanchilik adem kélidu jüme namizigha?
Yéza kadiri: hazir tewelikide oquydighan bolghachqa, her jümege 250-300 adem baridu.

Muxbir: yashlardin kélidighanlar barmu? yeni démekchi bolghinim 18 yashtin töwenlerni deymen?
Yéza kadiri: yaqey, yaq, undaqlar hergiz kirelmeydu. Ashu mektepni püttürüp bolghanlar baralaydu. Mektep yéshidiki waqtida qet'iy kirishke bolmaydu.

Lékin bezi analizchilarning qarishiche, bu xil qattiq diniy cheklime musulman Uyghurlarning öz diniy étiqadini mukemmel öginip, eqliy pikir yürgüzüshige tosqunluq qilip kelgen.

D u q ning sabiq bash katipi, weziyet analizchisi nurmemet musabay mundaq deydu: “Xitayning sherqiy türkistandiki siyasiti Uyghurlarning diniy étiqadigha cheklime qoyghachqa, Uyghurlar özining diniy étiqadini mejburiy halda mexpiy öginishke mejbur boluwatidu. Mexpiy ögen'gende bezi natoghra kishilerning (muxlislar) ni bashqa yaqqa yéteklep kétidighan ishlar bolidu. Mesilen, süriyege kétip qalghan yaki bashqa bir yerge kétip qalghanlar dégendek. Lékin buni xitay keltürüp chiqiriwatidu.

Xitay Uyghurlarni 1980-yillardikidek qoyuwetken bolsa, meschitning ishikini échiwetse, xelq erkin özining ibaditini qilip, 5 waqit namizini oqup, turmushini qiliwéretti. Lékin xitay hemmini chekligendin kéyin, Uyghurlar musulman, özining étiqadini saqlap qélish üchün namaz oquydu, meschitke baridu. Netijide, diniy étiqad cheklense, ular buni yoshurun öginidu. Yoshurun ögense, natoghra imamlarning qoligha chüshüp qélishni yoq dégini bolmaydu. Buning bash jawabkari yene xitayning bügünki siyasiti.”

Nurmemet musabayning ilgiri sürüshiche, xitay hökümitining diniy radikalliqni tosush we tügitish meqsiti bolsa, u Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini qoyuwétishi kérek.

Nurmemet musabay mundaq dédi: “Bundaq heriket bolghan yerde elwette qarshiliq bolidu. Buni ongshaymen dése xitay Uyghurning normal yashash hoquqini bérishi kérek. Uning saqiligha, buning burutigha ésiliwalmasliqi kérek. Kiyim-kéchiki, kündilik yémek-ichmiki we turmushigha arilishiwalmasliqi kérek. Meschitke bérishigha tosqunluq qilmasliqi kérek. Namizini 5 waqit oqushigha, balilirini özining milliy tilida oqutushigha shara'it yaritip bérishi kérek. Andin kéyin ularni ishsiz qoymasliqi kérek.

Hökümet özi iqtisad ajritip, shexslerning diniy mektep échishigha ruxset qilip, xitay siyasitini teshwiq qilidighan emes, mötidil, toghra, dinni teshwiq qilidighan shara'it yaritip bérishi kérek.”

Xitay hökümiti Uyghur rayonida yüz bergen “Térrorluq”,“Zorawanliq” weqelirige diniy esebiylik seweb boluwatqanliqini ilgiri sürüp, musulmanlarning shexsi diniy turmushigha cheklime qoyup kelgen.

Uyghur rayonida aptonom rayonluq diniy ishlar idarisidin sirt, nahiye derijilik organlar élan qilghan “Qanunsiz diniy pa'aliyet” we “Diniy asebiylik”ning ipadilirige da'ir yerlik belgilimiler bar. Mesilen, qeshqer, xotendiki bezi nahiyeler “Diniy esebiylik”ning 76 xil ipadisini élan qilip, kompartiye ezalirigha salam qilmasliq, tuyuqsiz haraq tashlash, toy-tökünde haraq quymasliq, neghme nawa qilmasliq, namazda amin dep ünlük towlash......... Qatarliqlarni “Esebiylik”ning ipadisi, dep qarighan idi.