“Xitayda ewj éliwatqan zor kölemlik diniy ziyankeshlik” témisidiki yighinda sherhilen'gen mesililer

Muxbirimiz eziz
2019.03.05
MekGovern-we-Sam-Brownback.jpg “Xitayda ewj éliwatqan zor kölemlik diniy ziyankeshlik” témisidiki yighinda amérika dölet mejlisi ezaliridin mekgowérn we sam brownbachk ependiler muxbirlarning so'allirigha jawab bermekte. 2019-Yili 4-mart, washin'gton.
RFA/Eziz

4-Mart küni amérika dölet mejliside ötküzülgen “Xitayda ewj éliwatqan zor kölemlik diniy ziyankeshlik” témisidiki yighin'gha “Xelq'ara diniy erkinlik yumilaq üstili” ning re'isi grég mishél riyasetchilik qildi. U aldi bilen söz élip, xitaydiki diniy étiqadning ötken nechche on yil mabeynide izchil türde oxshimighan derijide teqiblerge duch kelgenlikini, emma nöwettiki diniy basturush herikitini xitay kompartiyesi hakimiyetni qoligha alghandin buyanqi eng qebih basquch, dep qarashqa bolidighanliqini, chünki hazir diniy étiqadi bolghanliki kishilerning lagérlargha, türmilerge yaki bashqa yighiwélish orunlirigha qamiliwatqanliqini, ularning bu jayda türlük qiynash we ölümge duch kéliwatqanliqini sözlep ötti.

Yighinda amérikaning xelq'ara diniy erkinlik ishliri boyiche bash elchisi sam brownbek söz élip xitayning diniy erkinlik saheside mislisiz qattiq bolghan kontrolluqni ijra qiliwatqanliqini, buning yalghuz xitayning asasiy qanunighila emes, yene xelq'araliq ehdinamilergimu xilap ikenlikini körsitip ötti. U yene xelq'ara jem'iyetni bu xil zulumni közitishke we bu heqte pikir qilishqa chaqirdi. Arqidin amérika dölet mejlisining ezaliridin jim mekgowérn söz qilip, xuddi mushu qétimqi yighinda medeniyet terkibi, milliy terkibi we mewqesi oxshash bolmighan diniy jama'etning wekilliri bir yerge jem bolup, ortaq halda zulumgha qarshi otturigha chiqqandek qanche köp küch otturigha chiqip ortaq meqset üchün birlikte heriket qilsa buning xitay peyda qiliwatqan zulumlarni chekleshte zor ünümi bolidighanliqini tekitlidi.

U yighin ehlige, ezeldin “Ulugh memliket” siyaqida tuyulup kelgen xitay dölitining hazir saqchi döliti berpa qilish arqiliq pütkül jem'iyette wehime peyda qiliwatqanliqini, buning mahiyette bu “Ulugh” memliketning neqeder “Ajiz” ikenlikini namayan qiliwatqanliqini sözlep kélip, sabiq amérika prézidénti jon kénnédiyning: “Öz xelqining ashkara halda heqiqet we sepsetige höküm qilishidin wayim yeydighan dölet mahiyette öz xelqidin qorqidighan dölettur” dégen sözini neqil keltürdi hemde buni xitaygha tetbiqlashqa bolidighanliqini ishare qildi.

Bu qétimqi yighinni teshkilligen orunlarning biri bolghan “Xitay puqralar küchi” teshkilatining mu'awin re'isi xen lyenchaw munberdin orun élip, xitaydiki diniy zulumni Uyghurlar we bashqa diniy jama'etning hazirqi qismetliridin roshen körüwalghili bolidighanliqini sözlep ötti.

Bolupmu u xitay dölitining hazir Uyghur diyaridiki yuqiri téxnikaliq nazaret sistémisi arqiliq her bir Uyghurning 24 sa'etlik ish-pa'aliyitini közitiwatqanliqini, Uyghurlarning razimenliki bolmighan ehwalda ularning barliq bi'ologiyelik ewrishkilirini toplap bolghanliqini sözlep kélip, bir qisim amérika shirketlirining xitaygha sétip bergen yuqiri téxnikaliq üskünilirining buningda zor rol oynighanliqini tekitlidi.

Xen lyenchaw yene insan heqliri sahesidiki ottuz nechche teshkilat birlikte imza qoyup amérika soda ministiri wilbur ros ependige mektup yollighanliqini, bu mektupta amérika hökümitining, Uyghurlar diyaridiki zor tutqun we basturush heriketlirining mewjutluqini mu'eyyenleshtürgenliki, shu sewebtin bir qisim amérika shirketlirining bu jaydiki ziyankeshlikke shérik bolup qélishini cheklesh telep qilin'ghanliqini, soda ministiri bolghan ros ependini bu jehette emeliy heriketke ötüshke dewet qilghanliqini sözlep ötti.

Yighinning so'al-jawab bölikide yighin meydanidiki muxbirlar we her sahedin kelgen kishiler xitaydiki diniy zulumgha da'ir ehwallar heqqide so'al soridi. Amérikaning xelq'ara diniy erkinlik ishliridiki bash elchisi sam brownbek we amérika dölet mejlisining ezasi jim mekgowérn bu so'allargha tégishlik jawablarni berdi. So'allarning köpinchisi yenila Uyghurlar diyaridiki siyasiy weziyet heqqide boldi. Shu qatarda otturigha chüshken so'allarning biri: “Xitay hökümiti hazir Uyghurlargha ziyankeshlik qilmaywatqanliqini, eksiche kespiy terbiyelesh mektepliride oqutup ulargha hüner-téxnika ögitiwatqanliqini, bu ‛mektep‚lerning qandaqtur lagér yaki qiynash orni emeslikini tekitlewatidu. Siz buninggha néme deysiz?” de dep soraldi.

Jim mekgowérn buninggha jawab bérip, özlirining u jayda némilerning boluwatqanliqidin toluq xewerdar ikenlikini, xitay hökümitining qandaq yalghan-yawidaqlarni toqushidin qet'iynezer uning ré'alliqni özgertelmeydighanliqini, xitayning bundaq teshwiqatlirining héchkimni aldiyalmaydighanliqini tekitlidi. Sam brownbek buninggha qoshumche qilip ötken jüme künidiki b d t yighinida xitay hökümitining wekili xuddi mushu geplerni eynen tekrarlighanliqini, özining derhalla tutqun qilin'ghan we ghayib bolghan Uyghur ziyaliylirining isimlikidin bir qatar kishilerni tallap ‛eger bu kishiler ashu kespiy terbiyelesh mektipige élip kétilgen bolsa manga bularning hazir qaysi mektepte ikenlikini éytip béringlar‚ dégenlikini, emma xitay wekillerning hazirghiche buninggha jawab bermigenlikini sözlep berdi.

Yighinning ikkinchi bölikide bir qisim guwahchilar özliri shahit bolghan kechmishler arqiliq xitay hökümitining diniy ziyankeshlikini janliq bayan qilip berdi. Shu qatarda washin'gton shehiridiki “Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilati” ning mudiri ömer qanat we Uyghur karxanichilar torining qurghuchisi quzzat altay birlikte sözge chiqti.

Ömer qanat sözide nuqtiliq qilip lagérlardiki ménge yuyush herikiti, jismaniy qiynash heqqide ixcham misallarni keltürüp, Uyghurlar diyaridiki basturush herikitini “Washin'gton pochtisi” we bashqa dangliq axbarat wasitilirining alliqachan “Uyghurlargha qarshi zor kölemlik medeniyet we irqiy tazilash” dep yekün chiqirip bolghanliqini, tarixta sésiq nami pur ketken sowétche shekildiki gulaglarning Uyghurlar diyarida köplep quruluwatqanliqini, buning bilen “Hergiz qaytilanmisun” dep atalghan qabahetlik tarixning alliqachan yéngiwashtin bashlinip bolghanliqini, emdilikte bu ishlarning irqiy qirghinchiliqqa qarap yüzliniwatqanliqini tekitlep: “Meyli döletler bolsun yaki teshkilatlar bolsun emdilikte resmiy emeliy heriketke ötidighan peyt keldi” dep körsetti.

Ömer qanat bilen birge sözge chiqqan quzzat altay dadisining resimini körsetkiniche özining shexsiy kechürmishlirige birleshtürgen halda hazir minglighan, on minglighan bigunah Uyghurlarning lagérlargha qamiliwatqanliqini, pütkül Uyghurlar diyaridiki “Xelq meydani” ning boshap qalghanliqini, bu jaylarni awat qilip kelgen kishilerning hazir birdek qamaqta ikenliki, bu insanlar arisida uniwérsitétlarning mudirliri, tebi'iy penlerning proféssor we doktorliri barliqini, bu kishilerning héchqandaq “Kespiy terbiye” ge yaki ishqa orunlishishqa mohtaj emeslikini, emdilikte xitay hökümitining “Pilanliq tughut” siyasiti sewebidin kélip chiqqan ayal jinsi kem bolushtek ehwalni Uyghurlarning himayisiz qalghan qiz-ayallirini xitay köchmenlirige mejburlap toylashturush arqiliq tolduruwatqanliqini, lagér wehimisining bu ishlar üchün altundek purset boluwatqanliqini bayan qilish arqiliq lagérlar mesilisining yene bir teripini yighin ehlige teswirlep berdi.

Yighinda yene falun'gongchilar, xitay xiristiyanliri we xitay hökümitining basturushigha hemdemde bolghan sabiq saqchi xadimi qatarliqlar diniy ziyankeshlikning köpligen shekillirini öz kechmishliri asasida bayan qilip berdi. Yighin ariliqida biz awam palata ezasi jim mekgowérnni ayrim ziyaret qilip, uningdin insan heqliri mesilisi we Uyghurlarning ziyankeshlikke uchrishida amérika hökümitining bu qeder köngül bölüshidiki sewebler heqqide soriduq. U bu heqte jawab bérip mundaq dédi: “Amérika qoshma shtatliri biz himaye qiliwatqan insan heqliri üchün kökrek kérip otturigha chiqishi lazim, dep qaraymen. Némishqa désingiz bizning dölitimiz bolghan amérika ene shundaq bir türküm kishilerning ziyankeshlikke uchrishi seweblik dunyagha apiride bolghan. Ashu kishiler hörlük izdesh we özliri egeshken étiqadlarni dawamlashturush üchün bu döletni qurup chiqqan. Mana bu bizning eslide qandaq insanlar ikenlikimizni körsitip béridighan heqiqetlerdur. Shundaq bolghanliqi üchün xitay yaki bashqa memliketler bolsun insan heqlirini depsende qilidiken, bizning buninggha qarita özimizning oxshimaydighan qarashlirimizni ipadilesh mejburiyiti bolidu. Shunga insan heqliri amérika üchün herqachan bir muhim téma bolup kéliwatidu. Emdi Uyghurlar mesilisi néme üchün amérikigha nisbeten muhim bolup qaldi désingiz, bizning bu jayda Uyghur jama'iti yashaydu. Ularning köpinchisi hazir özlirining xitayda qalghan uruq-tughqanlirining ehwalidin zor perishanliqqa muptila boluwatidu. Shunga bizning qiliwatqanlirimiz pütünley qilishqa tégishlik bolghan ishlardur. Téximu muhimi, bashqilar ziyankeshlikke uchrawatqanda amérikidiki we dunyaning bashqa jayliridiki ashu kishilerni insan, dep oylaydighan herqandaq kishi bu heqte söz qilishi lazim. Bundaq waqitta süküt qiliwélish oghrigha hemdemde bolghan'gha barawer qilmishtur”.

Bu qétimqi yighin arqiliq her sahe kishilirige xitay hökümitining diniy ziyankeshlik qilmishining ehwali hemde bu jeryanda Uyghurlarning qandaq bedellerni tölewatqanliqi heqqide janliq melumatlar bérildi. Shuningdek Uyghurlar mesilisining hazir qandaq xeterlik basquchqa yüzliniwatqanliqi amérika hökümitigimu yene bir qétim wasitilik halda bildürüldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.