Xitay emeldarlirining islam heqqidiki qutratquluqi xitayda musulmanlargha qarshi keypiyatni kücheytiken

Héytgah meschitide roza héyt namizi ötewatqan körünüsh. 2011-Yili 31-awghust, qeshqer.

Chet'el axbarat wastilirining qeyt qilishiche, xitay emeldarliridiki atalmish “Islami ashqunluq” qa qarshi künsiri küchiyiwatqan qutratquluq xitayda gheyri musulmanlardiki musulmanlargha qarshi keypiyatni kücheytmektiken.

Qatarning “El-jezire” téléwiziye qanili 13‏-mart élan qilghan bir maqalide mutexessislerning sözini neqil keltürüp, “Xitay jem'iyitide islamni bir awarichiliq deydighan pikir éqimi küchiyiwatqanliqi” ni ilgiri sürdi.

Xongkong “Jenubiy junggo etigenlik pochta géziti”de 11‏-mart élan qilin'ghan maqalide bolsa, xitayda musulmanlargha qarshi qutratquluqning küchiyishi tunggan musulmanlirini xitay ijtima'iy taratquliridiki xitay jama'et pikirining hujum nishani aylandurup qoyghanliqini bildürgen.

“Jenubiy junggo etigenlik pochta géziti”ning maqaliside qeyt qilishiche, xitay aliy derijilik rehberlirining kishilerni atalmish radikal islamning xewpidin qayta-qayta agahlandurushi, torda musulmanlargha qarshi nepretni ulghaytip, musulmanlarda Uyghurlargha qaritilghan qattiq qol siyaset ichkiri ölkilerdiki tungganlargha kéngeytilemdu, dégen endishe peyda qilghan.

Amérika frost uniwérsitétining proféssori ma xeyyünning qarishiche, xitay emeldarlirining sözi we ijtima'iy taratqulardiki musulmanlargha qarshi hujumning partiye ichidiki hoquq kürishi bilen munasiwiti yoq emes. Ma xeyyün, bu ehwalni partiye ichidiki qattiq qol guruhlargha baghlaydu.

U mundaq dédi: “(Xitay) torlirida nurghun musulmanlargha qarshi ünsürlar bar. Ular mexsus musulmanlargha öchmenlik qilidu. Mesilen, ularning biri, (xitay) ijtima'iy penler akadimiyesidin dem élishqa chiqqan qéri ayal shü wuyi, su ishlar ministirliqidiki méy shnyü dégen kishiler. Hazirgha qeder bu kishilerning arqa körünüshi melum emes. Emma shü wuyi özining (xitay xelq qurultiyi milliy ishlar komitéti mudir) ju wéychün bilen munasiwiti bek yéqin, dep kelgen. Shunga, bu ishlarni bu yil échilidighan kompartiye 19‏-qurultiyidiki hoquq kürishige baghlashqa bolidu.”

Ma xeyyünning qeyt qilishiche, partiye ichidiki bu qattiq qol guruhlar milletler munasiwiti we diniy mesililerni jiddiyleshtürüp, shu arqiliq özlirining partiye, hökümet ichidiki ornini mustehkemleshke urunup kelgen.

Xitayning béyjingda ötküzülgen ikki yighini mezgilide “Diniy ashqunluq”ning xitaygha jiddiy xris peyda qiliwatqanliqi emeldarlar eng köp tekitligen mesililerning biri bolup qaldi. Ikki kün awwal Uyghur aptonom rayonluq siyasi-qanun komitétining mu'awin sékritari serhat axan béyjingda, xitayning xelq'ara térrorluqqa qarshi turush weziyiti we “Diniy ashqunluq”ning singip kirishi xrisigha duch kéliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Uningdin sel burun, xitayning térrorluq we bixeterlik ishlirigha mes'ul dölet komsisari chén goping, ningshya tunggan aptonom rayonluq partkom sékritari li jyenxu'a qatarliq kishiler bu mesilini otturigha qoyghan.

Li jenxu'a, xitayning siyasitini amérika prézidénti trampning bezi musulman dölet puqralirining amérikigha kirishini waqitliq chekligenlikige sélishturup, bu siyaset meyli amérikining menpe'etige paydiliq bolsun yaki uning muqimliqini qoghdisun, “Bu yerdiki mesile diniy ashqunluqning amérika medeniyitige singip kirishni tosashtur” dégen idi.

Biraq bezi tunggan ziyalilirining qarishiche, xitaydiki musulmanlarning diniy étiqadini ottura sherq weziyitige baghlash toghra emes. Lenjuda olturushluq xitay ziyaliysi, “Junggo musulmanlar tori”ning sabiq tehriri ma ependi, bezi xitay emeldar we ziyaliylirining diniy chüshenchisi we musulmanlargha bolghan tonushi choltiliqini bildürdi.

Ma ependi mundaq deydu: “Ularning özi islamni, musulmanlarni chüshenmeydu. Ularning eslidinla tonushi yiterlik emes. Ular (islam) toghrisidiki bezi eqelli neriyelerni bilmeydu. Ularning bilim qurulmisining özi nahayiti cheklik. Shunga, ular mesilige baha bergende bir tereplimilik, radikal baha béridu. Ular, bashqilarni radikal désimu, emeliyette özliri radikalliq qilidu. Uning hazir diniy radikalli dégenlirining shinjangda yüz bergen weqeler bilen héchqandaq alaqisi yoq. Bu xuddi, bir adem bashqa birsige qalpaq kiydürgendek bir ish. Bu ishlar u özi yaqturmaydighan birsini yaman körsitish üchün qiliwatqandek qilidu. Bolmisa, shinjangda yüz bergen ishlarning diniy ashqunliq bilen néme alaqisi bar?”

Ma ependi yene, kompartiye islamgha her qanche qattiq qolluq qilsimu, biraq uning bir belwagh, bir yol istratégiyesi yenila musulmanlardin, islamdin atlap ötüp kételmeydighanliqini bildürdi.

Ma ependi mundaq deydu: “Tang dewridiki yipek yolini hazir dölet rehberliri ‛bir belwagh bir yol‚ dep otturigha qoydi. Bular hazir otturigha qoyghan bir belwagh bir yolni burunqi sulaliler qandaq mangghan. Ular soda karwan yollirini qandaq achqan? u dewridiki xanliqlarning neziri hazirqilardin keng bolup, ular islamni hergiz özining düshmini, dep qarimighan, belki musulmanlarni dost tutqan. Ular bir ramka ichige kiriwélip, özining tigh uchini melum diniy guruh yaki melum bir milletke qaritiwalghan emes. Shunga, u dewrde xitayning sodisi yer sharigha kéngeygen. Pütün alemge kéngeygen. Buning üchün köksini keng tutup, bir ramkining ichige qapsilip qalmasliq kérek. Eger sen hazir dunya bilen soda qiliwatqan bolsang, köngli-köksüng keng bolushi shert. Chünki, séning bir belwagh bir yolung musulmanlardin, islamdin atlap ötüp kételmeydu.”

Amérika frost uniwérsitétidiki proféssor ma xeyyünning qarishiche, xitayda musulmanlargha qarshi keypiyatning küchiyishidiki yene bir seweb, shi jinpinggha qarshi küchler Uyghur, tunggan mesilisini ulghaytip, uning siyasitige tosqunluq qilishni oylawatqan bolushi mumkin.

Ma xeyyün mundaq deydu: “2013-Yili bolsa kérek, musulman'gha öchmenlik qilidighanlar tuyuqsiz bash kötürüp, ularning tor hujumi nahayiti ewj élip ketti. Bu del shi jinpingning bir yol bir belwagh istratégiyesini otturigha qoyghan waqtigha toghra kelgen idi. Chünki, u “Bir yol bir belwagh” ottura asiya we musulman dunyasigha tutushidu. Emma bu mezgilde, memliket ichidiki musulmanlargha öchmenler tungganlargha he dep hujum bashlap, weqe chiqirishqa bashlidi. Uningdin sirt, uning shinjangda yolgha qoyghan siyasiti ichkiri ölkilerge kéngiyishke bashlidi. Bu ishning shundaq bir arqa körünüshi bar, shi jinpinggha reqip küchler tunggan we musulmanlar mesilisini bahane qilip, uning siyasitige hujum qildi, dep qarashqa bolidu.”

Xitay hökümiti tungganlar bilen Uyghurlargha izchil oxshimighan ikki xil siyaset yürgüzüp kelgen idi. Biraq “Jenubiy junggo etigenlik pochta géziti” we “El jezire” téléwziye qanilining xewerliride qeyt qilishiche, xitay hökümiti hazir yünnen, ningshya qatarliq tungganlar zich olturushluq rayonlarda oxshashla bezi amanliq tedbirlirini yürgüzgen.

“Jenubiy junggo etigenlik pochta géziti”ning maqaliside, xitayning künming shehiride alghan amanliq tedbirlirini bayan qilip, yerliklerning bu tedbirler tungganlargha emes, Uyghurlargha qaritilghan, dégenlikini qeyt qildi.