Xitay da'iriliri: “Hej qilghuchilar aldi bilen kompartiyege sadaqitini bildürüshi lazim!”

Uyghurlarning meniwi hayatidiki eng muhim mezmunlardin bolghan islam dinigha munasiwetlik pa'aliyetlerning izchil basturush nishani bolup kéliwatqanliqi melum. Bu mesililerge chétilip minglighan kishiler “Terbiyelesh merkezliri” namidiki yighiwélish lagérlirigha yaki türmilerge yolliniwatqanda xitay hökümiti “Xelq turmushigha asanliq tughdurush” dégen nam astida buningdin kéyinki hej ishlirigha qatnashmaqchi bolghanlarning “Xalighan waqitta xalighanche torgha chiqip torda iltimas qilsa bolidighanliqi” ni jakarlighan.

Mezkur yéngi chare boyiche échilghan tor béti ürümchi sheherlik millet we din ishliri idarisining bashqurushida bolup, uningda hejge barmaqchi bolghanlar özining xususiy uchurlirini mushu tor béti arqiliq tapshursa bolidighanliqi eskertilgen. Halbuki bu heqtiki bashqurush charisining 2-babida buningdiki bir muhim nuqta, yeni hej iltimasi tapshurghuchining jezmen 50 yash bilen 70 yash ariliqidiki kishi bolushi tekitlen'gen.

Bu gheyriylik köpligen kishilerning diqqitini qozghighini melum. Ene shu xil heyranliqning bir ipadisi 24-aprél küni “Soda ichki xewerler” torida élan qilin'ghan roziy pérpér we tara chan imzasidiki “Xitayda musulmanlar mekke sepirige atlinishtin burun kompartiyege öz sadaqitini körsitishi lazim” serlewhilik maqalida eks etti.

Maqalida körsitilishiche, 2017-yili séntebirde échilghan bu tor bette hej sepirige iltimas qilghuchilar aldi bilen torda öz matériyallirini tapshurushi, shu qatarda özlirining döletke we jem'iyetke sadiq ikenlikini, shundaqla kompartiye rehberlikini we milletler ittipaqliqini qet'iy himaye qilidighanliqini bildürüshi lazim iken. Halbuki, ichkiri ölkilerdiki hej ishlirigha torda iltimas qilishta héchqachan bundaq telep otturigha qoyulmighan iken.

Biz bu heqtiki ehwallarning tepsilatini éniqlap körüsh meqsitide ürümchi sheherlik millet we din ishliri komitéti bilen alaqileshken bolsaqmu, idare xadimi hazir kishilerning ishtin chüshüp ketkenlikini, hej ishlirini bashquridighan ishxanining téléfon nomurini bilmeydighanliqini bahane qilip téléfonni qoyuwetti.

Mezkur maqalida we insan heqlirige munasiwetlik xizmetler bilen meshghul boluwatqan teshkilatlarning doklatlirigha, shuningdek radiyomizda bérilgen xewerlerge qarighanda xitay hökümiti izchil Uyghurlarning chet'elge chiqishini “Diniy esebiylik” ke baghlap basturuwatqanliqi melum. Yene kélip 2016-yili Uyghurlar diyaridiki milyonlighan kishiler qolliridiki pasportni saqchixanilargha tapshurup bérishke buyrulghan idi.

Uyghurlar diyarining weziyiti bilen yaxshi tonushluq mutexessislerdin roz xalmen téxnika uniwérsitétining proféssori tim gros bu heqte “Soda ichki xewerliri” gézitige söz qilip “Chet'elge chiqqan Uyghurlar herqachan hökümetning hujum nishani bolup qéliwatidu. Bundaq kishiler birdek ‛yépiq terbiyelesh merkizi‚ ge öginishke ewetilidu” dégen. U bu heqte toxtilip “Uyghur dostlirim bilen bolghan alaqe jeryanida a'ile ezaliridin bireri ‛qara tizimliktiki döletler‚de oquwatqan yaki ishlewatqan kishilerning qolgha élish nishani boluwatqanliqini anglidim” dégen.

Uyghurlarning chet'elge chiqishi hemde diniy étiqadqa munasiwetlik pa'aliyetlirini izchil basturup kéliwatqan, jümlidin eng eqelliy diniy heqlerdin bolghan ramizan rozisini tutush, saqal-burut qoyush, yaghliq-romal artishtin tartip islamiy mezmundiki isimlarni qoyushqiche changgal sélip kelgen xitay hökümitining nöwettiki hej cheklimiliri heqqide “Soda ichki xewerliri” diki maqalining aptorliri buning yéngi weqe emeslikini algha süridu.

Ularning pikriche bularning hemmisi xitay hökümiti ötken yillardin bashlap omumlashturushqa bashlighan “Meschitlerni siyasiy teshwiqat ornigha aylandurush” urunushining dawami xalas. Shu waqitlardila meschitlerning aldi yüzige “Partiyeni söyüsh, döletni söyüsh” dégen xitayche we Uyghurche plakatlar köplep ésilghanliqini alahide tekitligen aptorlar “Shübhisizki, hökümetning bu jaydiki nazaret méxanizmi barghanséri zoriyip mangmaqta” deydu.
Bu heqte pikir qilghuchilardin türkiyediki Uyghur diniy alim hebibulla küseni xitay kompartiyesining hej qilghuchilarni yash cheklimisi arqiliq kontrol qilishigha qarita “Ularning ezeliy gumanxorluqi buning sewebchisi” dep qaraydu. Uning pikriche, xitay hökümiti eqliy quwwiti urghup turghan yashlarning chet'elge chiqip tashqi dunya bilen uchrishishidin hemde yéngiliqlarni qobul qilip uni weten'ge apirishidin bekmu ensireydiken.

Xitay kompartiyesige oxshash diniy étiqadni qet'iy inkar qilidighan bir siyasiy partiyening Uyghur hej qilghuchilarni aldi bilen özlirige sadaqitini bildürüshke mejburlishi heqqide toxtalghan hebibulla küseni xitay kompartiyesining bu qilmishi meyli diniy nuqtidin bolsun yaki xelq'araliq qanun jehettin bolsun birdek insaniyetke qarshi hésablinidighanliqini tekitlidi.

Melum bolushiche, xitay kompartiyesining diniy zatlarni ilahqa emes, belki partiyege hemde xitay dölitige sadiq bolushqa mejburlash qilmishi oxshash bolmighan jaylargha kéngiyish aldida turmaqtiken.