“Shinjang aq tashliq kitabi” diki “Qanunluq diniy étiqad qoghdaldi” teshwiqati inkas qozghidi

1-Iyun xitay dölet kabinéti élan qilghan “Shinjang kishilik hoquq tereqqiyati” namliq aq tashliq kitabta, Uyghur qatarliq islam dinigha étiqad qilidighan milletlerning atalmish “Qanunluq diniy étiqad” pa'aliyetliri kapaletke ige qilin'ghanliqi, “Qanunsiz diniy étiqad pa'aliyetlirige zerbe bérilgenliki” tekitlen'gen.

Xelq'ara taratqularda, xitay hökümitining islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlarning diniy étiqad pa'aliyetlirini “Qanunsiz diniy étiqadni cheklesh” namida basturuwatqanliqi tenqidliniwatqanda, xitay hökümitining “Kishilik hoquq aq tashliq kitabi” ni élan qilip, Uyghurlargha qaritilghan diniy siyasitini aqlishi xitay weziyet analizchiliri we Uyghur pa'aliyetchilirining inkasini qozghidi.

Xitay dölet kabinéti teripidin élan qilin'ghan “Shinjang kishilik hoquq tereqqiyati” namliq aq tashliq kitabning 7-maddisida Uyghur diyarida “Diniy étiqad erkinliki kapaletke ige qilin'ghan” liqi tekitlinip, “Dölitimiz shinjangda qanunluq diniy étiqad pa'aliyetlirini qoghdidi, qanunsiz, ashqunluq idiyini terghib qilidighan diniy pa'aliyetlerge qet'iy zerbe bérip, diniy étiqad erkinliki siyasitini emeliyleshtürüp, normal diniy étiqad pa'aliyetliri qanuniy jehettin qoghdashqa érishti, puqralarning diniy étiqad erkinliki qanuniy kapaletke ige qilindi” dégen bayanlar bérilgen.

Xitay hökümiti mezkur aq tashliq kitabta, xitayda puqralarning diniy étiqad pa'aliyetliri kapaletke ige qilin'ghanliqining misali süpitide, “Xitayda islam dini, budda dini we xristi'an dinigha a'it kitab-zhurnallarning hökümet teripidin neshr qiliniwatqanliqi, hökümet teripidin neshr qilin'ghan musulmanlarning muqeddes kitabi qur'an kerimningla nechche qétimliq neshr nusxisining barliqi, “Shinjang musulmanliri” namliq zhurnalning Uyghur,xitay, qazaq tillirida neshr qilinidighanliqi, hökümet teripidin testiqlinip échilghan Uyghur,qazaq tilliridiki musulmanlar torida islam diniy eqidiliri teshwiq qilinidighanliqi, nöwette Uyghur diyarida diniy guruppilardin 112-sining barliqi, shundaqla 2001-yildin buyan rayondiki islam diniy institutining oqutquchi-oqughuchiliridin 70 tin artuq kishini misir, pakistan qatarliq döletlerge ewetip, islam diniy tetqiqati saheside birqanche qétimliq xelq'araliq muhakime yighinliri échilghanliqi qatarliqlarni neqil élip, rayondiki diniy étiqad pa'aliyetlirining kapaletke ige qilin'ghanliqini tekitligen.

Xitay hökümitining aq tashliq kitabida xitaydiki diniy étiqad erkinlikining ipadisi süpitide tilgha élin'ghan yuqiriqi nuqtilar chet'ellerdiki xitay weziyet analizchiliri we Uyghur pa'aliyetchilirining jiddiy inkasini qozghidi.

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliridin amérika Uyghur birlikning re'isi, siyasiy weziyet analizchisi élshat hesen ependi xitay hökümitining bundin ilgirimu bu xil aq tashliq kitablarni élan qilip kelgenliki we bu xil atalmish aq tashliq kitablarni élan qilishtiki meqsiti heqqide toxtilip, xitay hökümitining mezkur aq tashliq kitabida Uyghur diyarida yürgüzüwatqan diniy étiqad pa'aliyetlirini basturush qilmishini aqlap qollan'ghan atalmish“Qanunsiz diniy pa'aliyetlerge zerbe bérish” dégen atalghuni qollinishtiki meqset heqqide toxtilip, xitay hökümitining bu xil aq tashliq kitablarni élan qilish arqiliq, özining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan diniy basturush siyasitini xelq'arada qanuniy asasqa ige qilishqa urunuwatqanliqini tekitlidi.

Dunya Uyghur qurultiyining diniy ishlar komitét mudiri turghunjan ependining qarishiche, xitay hökümiti élan qilghan atalmish aq tashliq kitabta tekitlen'gen “Musulmanlarning qanunluq diniy étiqad pa'aliyetliri kapaletke ige qilindi, qanunsiz diniy étiqad qilmishlirigha zerbe bérildi” dégen ibarining özila xitay hökümitining Uyghurlarning islam diniy étiqad pa'aliyetlirini basturghanliqini étirap qilishi bolup hésablinidu.

Turghunjan ependi bu xil atalghuning peqet xitaygha oxshash kommunist hökümet teripidinla tilgha éliniwatqanliqini tekitlep, xelq'arada héchbir zaman héchqandaq bir diniy étiqadning “Qanunsiz, qanunluq” dep ayrilmaydighanliqi, peqet xitaydek kommunist hökümetningla diniy étiqadqa qarita ölchem békitip, “Dinni kompartiyining nezeriyisi we xitay dölitining menpe'itige xizmet qilidighan qoralgha aylandurush” qa urunuwatqanliqini bildürdi.

Diniy ölima turghunjan alawudun ependi yene, xelq'ara axbarat wasitiliride ashkarilan'ghan xitay hökümitining Uyghurlarning diniy étiqadini “Qanunsiz diniy pa'aliyetler” namida basturghanliqigha a'it misallarnimu neqil aldi.

Turghunjan ependi bayanida, xitay hökümitining qanunsiz diniy étiqadning 75 xil ipadisi namida élan qilghan höjjitide tilgha élin'ghan atalmish qanunsiz diniy pa'aliyetlerning örnekliri dep élan qilin'ghan, yash ewladlargha diniy étiqad telimliri bérish, ayallar musulmanlarning en'enisi boyiche kiyinishi, erlerning saqal qoyushi, hökümet kadirliri we mektep oqughuchiliri namaz oqush, roza tutush qatarliq diniy pa'aliyetlerge qatnashmasliq, ata-anilar perzentlirige islami yosundiki isimlarni qoymasliq, roza -ramizan mezgilide réstoranlarni taqiwétishke ruxset qilmasliq, jamet sorunlirida namaz oqushni cheklesh, musulmanlarning eqidisi boyiche yémekliklerni halal-haram dep ayrishni milliy ittipaqliqqa buzghunchiliq qilmishi dep basturush, meschitlerdiki imam-xatiplarning xelq teripidin emes, belki xitay hökümitige sadiq atalmish wetenperwer diniy zatlardin teyinlesh, imam-xatiplarning meschit jama'itige qilidighan diniy wezliriningmu hökümetning testiqidin ötküzüsh qatarliqlarni neqil élip, yuqiriqi ehwallar alliqachan xelq'ara taratqularda ashkarilinip, qattiq eyibleshke uchrawatqan bolsimu, emma xitay hökümitining Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini hel xil bahane-sewebler bilen eng qattiq wasitilerni qollinip basturuwatqanliqini tekitlidi.

Radiyomiz qatarliq xelq'ara taratqularda ashkarilan'ghan ehwallarda, xitay hökümiti yillardin buyan Uyghurlarning diniy étiqad pa'aliyetlirini cheklep kéliwatqan bolsimu, emma yéqinqi birqanche yildin buyan bu xil cheklimilerning da'irisi barghanche kéngeygenliki ashkarilan'ghan idi.

Igiligen ehwallardin, bolupmu 2014-yili xitay hökümitining ramizan cheklimilirige naraziliq sewebidin qeshqer yekenning élishqu-xangdi yézilirida roza héyt mezgilide yüz bergen 28-iyul naraziliq qozghilingi, xitay hökümitige sadiq diniy ölima qeshqer héytgah jamisining imami jüme tahirning 30-iyul roza héytning 1-küni pichaqlinip öltürülüsh weqesi qatarliqlardin kéyin, da'iriler “Qanunsiz diniy pa'aliyetlerge zerbe bérish” namida Uyghurlarning diniy étiqad pa'aliyetlirini basturushni hessilep kücheytken. 2015-Yildin 2016-yili yil béshighiche qeshqer qatarliq jenubiy Uyghur diyaridiki yézilarda adem az meschitlerni chéqish namida 200 din artuq yéza meschitini chéqish herikiti élip barghan. 2015-Yili “Qanunsiz diniy étiqadning 75 xil ipadisi” namliq höjjetni élan qilghan bolsa, 2017-yili 1-apréldin bashlap “Diniy ashqunluq we uninggha qa zerbe bérish qanun-belgilimiliri” ni élan qilip, Uyghurlarning diniy étiqad pa'aliyetlirini basturushni qanunlashturghan. 2017-Yili kirgendin buyan Uyghurlardiki islami isimlarni qoyush aditini “Diniy esebiylikni teshebbus qilidighan isimlarni cheklesh” namidiki höjjetni élan qilip, ilgiri qoyulup bolghan diniy mezmundiki isimlarni özgertishni teshebbus qilip, Uyghur diyarida 16 yashtin töwen yashtiki ösmürlerning eslidiki diniy isimlirini özgertish herikiti élip barghanliqi ashkarilan'ghan idi.