Közetküchiler: “Pakitlar Uyghur élida diniy erkinlikining dawamliq chekliniwatqanliqini körsetmekte”

Uyghurlarning diniy hoquqlirining chekliniwatqanliqi, ularning eng asasliq diniy burchlirini ada qilishiningmu xitay hökümitining tosqunluqigha uchrawatqanliqi xelq'aradiki kishilik hoquq organliri teripidin birdek tilgha élinip kelgen. Biraq bu yil xitay hökümiti mana bu eyibleshlerning eksiche, Uyghurlarning diniy hoquqlirining kapaletke ige ikenlikini ilgiri süridighan teshwiqatlirini kücheytti. Ular, bu yil ramizan kirishtin awwal “Shinjangning diniy erkinlik aqtashliq kitabi” ni élan qilip, hökümetning musulmanlarning diniy ibadet, diniy medeniyet, örp-adet, hej, diniy héssiyati, diniy qurulush, halal yémek-ichmekke kapaletlik qilish qatarliq her xil diniy heq-hoquqlirini qoghdighanliqini bildürdi.

Arqidin, yene xitay hökümiti pakistandiki nopuzluq dini zatlardin terkib tapqan 4 kishilik hey'etni Uyghur élige teklip qilip, ularning Uyghur élida rozi tutushning cheklen'gen-cheklenmigenlikini tekshüridighanliqini bildürdi. Pakistan diniy ishlar tekshürüsh ömiki 26‏-iyundin 28 ‏-iyun'gha qeder Uyghur rayonida tekshürüsh élip bérip, pakistan'gha qaytip barghandin kéyin Uyghur élida rozining cheklen'genlikini delilleydighan bir ehwalni bayqimighanliqini bildürdi we “Shinjangdiki musulmanlarning diniy erkinliki toluq kapaletke ige iken” dep xulase chiqardi.

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisi bolsa bu mesilige qarita yéqinda bir bayanat élan qilip, xitay hökümitining Uyghurlarning diniy erkinliki heqqidiki teshwiqatini kücheytishining diqqet tartishqa tégishlik ikenlikini, xitay hökümitining qollishi astida élip bérilghan bu tekshürüsh netijisiningmu ishenchlik emeslikini bildürdi. Mezkur organning tetqiqatchisi hénriy shajafiski bügün radi'omizgha qilghan sözide mana bu nuqtini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Eger xitay hökümiti heqiqeten dunyagha özlirining Uyghurlarning diniy erkinlikige hörmet qiliwatqanliqini ispatlaymen deydiken, u halda birleshken döletler teshkilatining din we étiqad alahide doklatchisini u yerge teklip qilishi kérek shundaqla herqaysi döletler diplomatliri, muxbirlarning shertsiz halda Uyghur élige bérishigha ruxset qilishi hem Uyghurlarmu ular bilen qorqmay turup sözlishelishi kérek.”

Xitay hökümiti chet'ellerge qaratqan teshwiqatini kücheytish bilen oxshash waqitta, chet'el axbaratlirining muxbirliri Uyghurlarning diniy erkinliklirining depsende qiliniwatqanliqini delilliri arqiliq xewer qilmaqta. “Ottura sherq xewer heptiliki” yéqinda “Xitaydiki musulmanlar-ejdiha we hilal ay” dep mawzu qoyulghan xewer maqaliside Uyghurlarning diniy hoquqlirining xitay hökümitining depsende qilishigha uchrawatqanliqini bildürdi. Mezkur maqalide éytilishiche, bu gézit xitay tashqi ishlar ministirliqidin Uyghurlarning diniy sewebidin qolgha éliniwatqanliqi, Uyghur ashxanilirining ramzanda ochuq turushqa mejburlinidighanliqining rast-yalghanliqini sorighan.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bu gézitke qayturghan resmiy jawabida xitayda diniy erkinlikning qanun arqiliq qoghdilidighanliqini, shinjangda héchkimning diniy étiqadi seweblik jazalinip baqmighanliqini, ramizan mezgilide ashxanini échish yaki achmasliqningmu réstoran xojayinlirining ixtiyarliqida ikenlikini bildürgen. Biraq, bu gézitning ismini ashkarilashni xalimighan bir muxbiri Uyghur élini ziyaret qilip yuqiridiki bayan'gha zit ehwallarni körgen. Mesilen, qeshqerdiki bir ashxanida kütküchilik qilidighan biri muxbirgha da'irilerning özlirini ashxanini échishqa mejburlighanliqini, héchqandaq xéridar kirmisimu ashxanini pütün kün ochuq tutushning tolimu bimenilikini éytip bergen.

Nenjingdiki melum bir uniwérsitétta oquwatqan xotenlik bir Uyghur qizimu muxbirgha mektep da'irilirining Uyghur oqughuchilarni yaghliq chigip, namaz oqushtin chekleydighanliqini, oqutquchilarning yataqdashlarni ularni közitishke qoyidighanliqini, özlirining néme qiliwatqan, néme dewatqanliqini, hemmini da'irilerning bilip turidighanliqini, shunga hemmeylenning bir-biridin éhtiyat qilidighanliqini éytip “Ularning oqutquchi yaki saqchiliqi éniq emes” dégen.

U shundaqla yurti xotendimu saqchilarning gumanliq körün'gen kishilerni bolupmu Uyghur yashlarni xalighanche toxtitip, ularning qol téléfonlirini tekshüreleydighanliqini, u yerdiki weziyet heqqide söz qilishning intayin xeterliklikini éytip bergen.

Hénriy shajafiski ependi bolsa Uyghurlarning diniy hoquqlirining cheklinish mesiliside bu yil ramizandimu özgirish bolmighanliqini éytti. U sözide, “Uyghur dölet kadirliri, oqutquchi, oqughuchilar oxshashla rozi tutushtin cheklendi. Hökümet yenimu köp höjjetlerni élan qilish arqiliq diniy pa'aliyetlerni chekleshni qanunlashturdi” dédi. U shundaqla sözide, xitayda peqet az qisim kishilerningla emes, hemme kishining din'gha éshinish erkinlikige kapaletlik qilinishi kéreklikini eskertti.

Ottura sherq xewer heptilikining bu heqtiki xewiridin melum bolushiche, xitay tashqi ishlar ministirliqi mezkur gézitke yazghan xétide diniy radikalliqning Uyghur élida bolupmu Uyghur yashliri arisida keng yamrawatqanliqini, sherqiy türkistan islam teshkilati bilen bolghan küreshning xitayning térrorluqqa qarshi küreshtiki asasliq nishani ikenlikini éytqan.

Biraq, xelq'ara kechürüm teshkilati washin'gton ishxanisi diréktori ti kumar ependi radi'omizgha qilghan sözide, xitay hökümitining diniy radikalliqni bahane qilip, Uyghurlarni basturushini qobul qilghili bolmaydighanliqini eskertti we “Din'gha ishinish her bir kishining eng asasiy hoquqi. Rozi tutush tinchliqperwer bir ish. Eger bir hökümet buningghimu ruxset qilmisa, u halda u radikallishishni keltürüp chiqiridu we téximu zor mesile yaritidu. Biz xitay hökümitining diniy radikalliqni bahane qilip turup Uyghurlarni basturushigha qarshi turimiz” dédi.