Muhajirettiki Uyghurlar xitay ürümchide chaqirghan islam muhakime yighinigha inkas bildürdi

Islam dinining otturahal yol tutush idiyisi xelq'ara muhakime yighini. 2016-Yili 21-iyul, ürümchi.

Merkizi béyjingdiki xitay islam dini jem'iyiti bilen jungxu'a din we medeniyet almashturush jem'iyiti birlikte 20-iyuldin 21-iyulgha qeder ürümchide islam dinining otturahal yol tutush idiyesi xelq'ara muhakime yighini chaqirghan.

Tengritagh torining xewiride körsitilishiche, yighin'gha xitay, rusiye, özbékistan, qazaqistan, qirghizistan we tajikistan qatarliq döletlerdin bir qisim islam diniy alimliri qatnashqan. Yighinda dunyaning bir qisim jaylirida yüz bériwatqan térrorluq, zorawanliq hadisilirige qarita islam dinining otturahal yol tutush idiyesini islam dinidiki ayet-hedisler arqiliq tehlil qilghan. Yighin axirlashqandin kéyin ottura hal yol tutush heqqide xitabname élan qilin'ghan.

Ürümchide échilghan mezkur yighinda muhakime qilin'ghan “Ottura hal yol tutush” ning konkrét mezmunliri, yighin'gha qatnashqan kishilerning köz qarashlirini igilesh imkaniyitimiz bolmisimu, biz xitay terep yighinda tekitlewatqan ottura hal yol mesilisi we yighinning échilish tüp meqsetliri heqqide ürümchi sheherlik islam diniy jem'iyitige téléfon qilduq. Biraq, téléfonimiz jawabsiz qaldi.

Emma, xitay islam diniy jem'iyitining Uyghurche tor bétidiki yighin'gha a'it xewerde körsitilishiche, yighinda Uyghur aptonom rayonning re'isi shöhret zakir söz qilip, xitayning islam dinidiki ottura hal yol siyasiti heqqide pikir bayan qilghan. U mundaq dégen: “Xelq'aradiki diniy esebiylikning singip kirishi we yamrishigha egiship, nurghun döletler uning balayi'apetlirige uchridi. Junggoning shinjang rayonimu diniy esebiylikning ziyinigha uchrighan rayonlarning biridur. Diniy esebiylikke qarshi turup wetenning birliki,milletler ittipaqliqi we jem'iyetning muqimliqini qoghdash 23 milyon her millet xelqining ortaq iradisi we angliq herikitige aylandi.”

U yene sözide, bu qétimqi yighinning asasliq meqsiti Uyghur élida milletler ittipaqliqini we muqimliqni ilgiri sürüsh ikenlikini otturigha qoyghan.

Xitay memliketlik diniy ishlar idarisining bashliqi wang zu'en söz qilip, esebiylikning peyda bolushi we yamrishigha taqabil turushta qilishqa tégishlik ishlar qatarida teshwiqat -terbiyini qanat yaydurush, qanundin paydilinip esebiy idiyini tosush kéreklikini körsetken. U:“Diniy zatlarning aktip rolini jari qildurup, sheri'etni chüshendürüsh xizmitini chongqur qanat yaydurup, esebiy küchlerning sepsetilirige sistémiliq halda reddiye bérip, musulman ammini toghra étiqad tiklep esebiylikke qarshi turushqa yéteklesh kérek” dégen.

Yighinda shundaqla xitay, rusiye we ottura asiya elliri térrorluq, bölgünchilik, radikalliqqa qarshi turushta öz-ara hemkarliqni kücheytip rayon tinchliqni we bixeterlikini qoghdishi kérekliki tekitlen'gen.

Xewerde déyilishiche, her qaysi döletlerdin kelgen islam dini ölimaliri bölgünchilik we radikalliqqa qarshi turush jehettiki özlirining köz qarashlirini bayan qilip ötken.

Ürümchide chaqirilghan mezkur yighin muhajirettiki Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchiliri bilen bir qisim diniy ziyaliylarning küchlük inkasini qozghidi.

Aldi bilen dunya Uyghur qurultiyining re'isi rabiye qadir xanim xitay islam jem'iyitining achqan bu qétimqi mexsus xelq'araliq islamdiki ottura hal yol mesilisige a'it yighinigha özlirining alahide diqqet qilghanliqi, yighinda esli islam dini bilen munasiwiti bolmighan yaki diniy alim hésablanmighan, eksiche atéist erbablarning söz qilip, esebiylikke qarshi turush we xitay dölitining siyasitini terghib qilishni bashtin ‏-axiri asasiy nuqta qilishi, ularning mezkur yighinni siyasiy meqset üchün xizmet qildurushni közligenlikini tekitlidi.

U, yene mezkur yighinni asasliqi shangxey hemkarliqigha eza döletlerning kishilirini chaqirip kélip échishi we axirida bu döletler bilen esebiylikke qarshi turushta hemkarlishishni tekitlishtiki meqsitining xitayning shangxey hemkarliq teshkilatigha eza dölet bilen birliship Uyghurlarning dini étiqad erkinliki, kishilik hoquqi we siyasiy hoquqlirini qoghdash heriketlirige Uyghur diyaridila emes, belki ottura asiya rayonliridimu zerbe bérishni kücheytmekchi bolghanliqini ilgiri sürdi.

Hazir gérmaniyede yashawatqan, misirdiki elezher uniwérsitétini püttürüp, mexsus islam dini saheside yétishken Uyghur ölimaliridin biri turghunjan alawudun ependi islamdiki ottura hal yol mesilisi we xitay hökümiti dewatqan ottura hal yol mesilisi heqqidiki öz qarashlirini otturigha qoydi.

Xitay islam jem'iyitining re'isi hilalidin chén gu'angyüen axun yighinda qilghan tebrik sözide: “Musulmanlarning ma'arip ishlirini zor küch bilen tereqqiy qildurup, islam dinining ilimge ehmiyet béridighan, meripetni ulughlaydighan rohini janlandurup, yash ewladlargha islam dinining heqiqiy menisi we qimmitini tonutup, esebiylikning jahaliti we ziyankeshlikige özlükidin taqabil turush iqtidarini yuqiri kötürüsh kérek” dep tekitligen.

Uyghur ölimasi turghunjan alawudon ependi hilalidin chén gu'angyüen axunning sözliri heqqide pikir bayan qilip, xitay hökümitining, 18 yashtin töwenler meschitke kirse, dini pa'aliyet bilen shughullansa bolmaydu, hökümet kadirliri, oquqtuchi-oqughuchilar dini pa'aliyetke qatnashsa bolmaydu dégendek beglimilerni chiqirip, Uyghur musulmanlirining özlirini diniy jehettin terbiyilishige, bolupmu yash -ewladlargha diniy bilimlerni bérishige yol qoymighanliqini otturigha qoydi.

Dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa xitayning ürümchide chaqirghan bu yighinini özini islam dunyasi we xelq'ara jem'iyetke dinni qoghdaydighan we hörmet qilidighan qilip teshwiq qilish taktikisidin ibaret ikenlikini, emma xelq'araliq diniy we kishilik hoquq teshkilatlirining doklatlirida xitaydiki Uyghurlarning, tibetlerning, xirstiyanlarning, falungongchilarning shuningdek bashqa dini guruppilarning diniy pa'aliyetlirining da'im bésim we zerbe bérish obyékti bolup kéliwatqanliqini izchil tenqidliniwatqanliqini bildürdi.

Türkiyede Uyghur tilida neshr qilinidighan “Sherqiy türkistan musulmanliri” zhurnilining bash muherriri, ilgiri misirdiki el-ezher uniwérsitétida telim körgen tetqiqatchi abdujélil turan ürümchide chaqirilghan mezkur muhakime yighinining islam dinida déyiliwatqan otturahal yol tutush telimati bilen
Pütünley qarmu-qarshi idiyidiki yighin ikenlikini ilgiri sürdi.

Melum bolushiche, xitay hökümiti 2014-yilidin buyan Uyghur rayoni we bashqa musulmanlar rayonida islam dinidiki otturahal yol tutush idiyisi teshwiqati xizmitini élip bérip,bu arqiliq milletler ittipaqliqini belgilik halda yaxshilimaqchi bolghan. Xitay otturahal yol mesilisige a'it memliketlik yighinimu 2014-yili ürümchide chaqirilghan idi.