Хәлқара мәтбуатлар уйғурларниң диний бесимға учраш мәсилисигә диққәт қилмақта

Хитай һөкүмити бейҗиң тйәнәнмен мәйдани алдидики аптомобил билән һуҗум қилиш вәқәси вә қәшқәр һейтгаһ мәсчитиниң имами җүмә таһирниң өлүмигә мунасивәтлик дәп қолға елинған кишиләрниң көрүнүшлирини откән һәптә елан қилған.

Хитайниң мәркизи телевизийә истансиси тәрипидин тарқитилған көрүнүшләрдә, бу уйғур яшлар өзлириниң җиһад идийисиниң тәсиригә учриғанлиқини ейтқан иди. Хитай һөкүмитиниң җинайәтчиләрни амма алдида җинайитини баян қилдуруши ғәрбтики кишилик һоқуқ органлири вә ғәрб ахбаратлириниң бирдәк диққитини қозғиди. Улар бу кишиләрниң қандақ шараит астида өзиниң аталмиш җинайитини “иқрар” қиливатқанлиқиниң диққәт қилишқа тегишлик икәнликини әскәртти. Мәсилән, бу һәқтә лос анҗелис вақти гезитидә елан қилинған хәвәргә “террорлуқ вәқәсигә четишлиқ дәп қолға елинғанларниң җинайитини немишқидур мустәқил һалда тәкшүрүш вә бекитиш мумкин әмәс” дәп мавзу қоюлған. Хәвәрдә, хитай һөкүмити йүз бәргән вәқәләрни хәлқара террорлуқ тәшкилатлириға, җиһад тәшкилатлириға четивалсиму, бирақ қолға елинған кишиләр һәққидә дөләт ахбаратлири ейтқандин башқа һечқандақ мустәқил учур йоқлуқи баян қилинған. Хәвәрдә мундақ дейилгән:
-Қәшқәр һейтгаһ мәсчитиниң имами җүмә таһирниң өлтүрүлүш вәқәсигә четилип қолға елинған 19 яшлиқ нурмәмәт абдили хитайниң мәркизи телевизийә истансисиниң мухбириға сөз қиливатқанда, худди машина адәмләргә охшаш өзиниң җиһад тәшвиқ қилинған видиоларни көргәнликини вә шуңа бу имамни өлтүрмәкчи болғанлиқини ейтти. Бирақ, бу кишиләрниң ейтқанлирини мустәқил һалда дәлилләп, җәзмләштүрүш мумкин болмиди. Чүнки чәтәллик журналист яки кишилик һоқуқ актиплириниң улар билән көрүшүшигә йол қоюлмиди. Бу кишиләрниң һечқайсисиниң өзини ақлиғудәк адвокатиму йоқ иди.

Лос-анҗилис вақти гезити хәвиридә бу кишиләрниң амма алдида очуқ-ашкара иқрар қилдурулушидики сәвәбни мулаһизә қилип йәнә мундақ дегән :
-Хитай һөкүмити бәлким “қаттиқ зәрбә бериш һәрикити” ниң үнүмлүк давам қиливатқанлиқини көрситишни мәқсәт қилған болуши мумкин. Бирақ улар шуниң билән бир вақитта йәнә, ғәрб дөләтлири һөкүмәтлирини вә ғәрблик көзәткүчиләрни вәқәләрниң хитайниң бесим сияситидин келип чиққан әмәс, бәлки униң йәршари характерлик миллитан һәрикәтләргә четишлиқ икәнликигә қайил қилишни мәқсәт қилған болуши мумкин. Чүнки, нурғунлиған чәтәллик көзәткүчиләр уйғурларниң һәрикәтлирини хитай һөкүмитиниң уйғурларниң тилини, мәдәнийитини вә динини чәкләш сиясәтлиригә болған наразилиқтин вә яки райондики мустәқиллиқ идийәсиниң күчийишидин келип чиққан наразилиқ, дәп қарайду.

Хәвәрдә буниңға вашингтондики җәймис товн истратегийә тәтқиқат мәркизиниң тәтқиқатчиси җәйкоб зенниң мулаһизиси мисал қилинған. Җәйкоб зен сөзидә “хитай һөкүмити елан қилған бу видио көрүнүшлири вә материяллар хитайниң уйғур елидики һуҗумлар хәлқара террор һәрикитигә четишлиқ, дегән сөзини күчәйтип бериши вә һәтта хитай уйғур елидә өзи вәқә пәйда қиливатиду, дегән гуманларни йоқ қилиши мумкин. Бирақ, уйғур елидики һәрикәтләрниң пүтүнләй қолда ясалған вә наһайити аддий усуллар арқилиқ елип берилғанлиқи вә униңда хәлқара җиһад тәшкилатлирини ишарәт қилидиған һечқандақ бир символ яки бәлгиниң болмаслиқи бу миллитан һәрикәтлириниң өз ичидә шәкилләнгәнликини көрситип турмақта” дегән.

Лос-анҗелис вақти гезитидә елан қилинған мәзкур хәвәрдә йәнә, сингапордики нәняң техника университетиниң террор мутәхәссиси роһан гунаратнаниң мулаһизисигиму йәр берилгән. У сөзидә гәрчә дөләт ахбаратлирида бу кишиләрниң бундақ һәрикәт қилишидики сәвәб тилға елинмисиму, әмма уйғур елида хитай һөкүмитигә нисбәтән узундин буян давам қилип келиватқан наразилиқ мәвҗутлуқини, уйғурларниң узундин буян ғәзәп вә үмидсизлик ичидә яшап кәлгәнликини, шуңа радикал идийиләрниңму уйғурлар ичидә иттикла тарқилиш еһтимали барлиқини билдүргән. У шундақла уйғурлар илгири сақчиханиларға, һөкүмәт органлириға һуҗум қилған болса бу қетим җүмә таһирға һуҗум қилишиниң уйғур елидики вәзийәттики бир бурулуш нуқтиси дәп қарашқа болидиғанлиқини ейтқан.

Хитай һөкүмити уйғурлар садир қиливатқан вәқәләргә диний радикализм сәвәб болғанлиқини илгири сүрүп, уйғур елиниң һәммә йеридә, идарә-органларда, мәктәпләрдә вә һәтта йәслиләрдә “диний радикализмға қарши туруш” ни қаттиқ тәкитлимәктә. Бирақ чәтәллик көзәткүчиләр мана буни уйғурлар арисида радикаллиқниң күчийип кетишидики сәвәб дәп қариған. Бу һәптә ичидә йәнә “асия католиклири хәвәрлири” тор бетидә елан қилинған бу һәқтики хәвәрдә мушу мәсилә оттуриға қоюлған. “хитай шинҗаңдики дин курсиға һуҗум қилип, бир қанчә кишини қолға алди” темисида берилгән хәвәрдә, хитай һөкүмитиниң алдинқи айда бир йәр асти қуран курсиға һуҗум қилғанлиқи вә у курста оқуватқан 82 балини “қутқузувалғанлиқи” ни илгири сүргәнлики баян қилинған. Улар хәвиридә, ислам дини гәрчә хитайда етирап қилинидиған 5 динниң бири болсиму, әмма мусулман уйғур елида ислам дини оқутушиниң қаттиқ чәклинидиғанлиқини, мәктәпләрдә дин оқутушиниң йоқлуқини ейтқан. Асия католиклири хәвәрлириниң мухбири уйғурларни зиярәт қилған болуп, мухбир хәвәрдә алди билән өзи билән сөзләшкән уйғурларниң һечқайсиниң хитай һөкүмитидин қорқуп өз исмини беришни халимиғанлиқини алаһидә әскәртип өткән. Хәвәрдә мундақ дейилгән:
-Өзиниң исмини беришни рәт қилған 30 яшлардики бир уйғур яш “уйғурлар үстидики кәмситиш вә шундақла динни нормал оқушқа йол қоймаслиқ-уйғурларда болупму уйғур яшлирида радикал идийиләрниң күчийишиниң әң чоң сәвәбчиси, мениң нурғун достлиримму буниң ичидә” деди. Өзиниң исмини беришни рәт қилған йәнә бир уйғур маңа “хитай һөкүмитиниң уйғур мусулманлириға қаратқан бундақ чәклимә сиясити әмәлийәттә исламниң техиму кәң тарқилишиға сәвәб болуватиду. Һөкүмәт болупму яшларниң мәсчиткә киришигә йол қоймайду. Бирақ улар динни өгиниши керәк. Ундақ қилмиса, чоңлар қерип түгәватса, ахири йоқап кәтмәмду” деди.

Юқиридики мақалидә, бу икки нәпәр уйғурниң сөзигә мисалән, уйғур елидики бәзи шәһәрләрдә мәхсус һалда қанунсиз диний паалийәтләрни паш қилғанларни мукапатлаш түзүми йолға қоюлғанлиқи, 18 яштин кичикләрниң, дөләт кадирлири, оқутқучи-оқуғучиларниң мәсчиткә киришиниң чәклинидиғанлиқи вә йеқинда тәхминән 300 дин ошуқ кишиниң диний радикаллиққа четилип қолға елинғанлиқи баян қилинған вә кишилик һоқуқ органлириниң хитай һөкүмитини бундақ сиясәтләр арқилиқ радикаллиққа йол ечип бериш билән әйибләп кәлгәнликини билдүргән.