Xelq'ara metbu'atlar Uyghurlarning diniy bésimgha uchrash mesilisige diqqet qilmaqta

Xitay hökümiti béyjing tyen'enmén meydani aldidiki aptomobil bilen hujum qilish weqesi we qeshqer héytgah meschitining imami jüme tahirning ölümige munasiwetlik dep qolgha élin'ghan kishilerning körünüshlirini otken hepte élan qilghan.

Xitayning merkizi téléwiziye istansisi teripidin tarqitilghan körünüshlerde, bu Uyghur yashlar özlirining jihad idiyisining tesirige uchrighanliqini éytqan idi. Xitay hökümitining jinayetchilerni amma aldida jinayitini bayan qildurushi gherbtiki kishilik hoquq organliri we gherb axbaratlirining birdek diqqitini qozghidi. Ular bu kishilerning qandaq shara'it astida özining atalmish jinayitini “Iqrar” qiliwatqanliqining diqqet qilishqa tégishlik ikenlikini eskertti. Mesilen, bu heqte los anjélis waqti gézitide élan qilin'ghan xewerge “Térrorluq weqesige chétishliq dep qolgha élin'ghanlarning jinayitini némishqidur musteqil halda tekshürüsh we békitish mumkin emes” dep mawzu qoyulghan. Xewerde, xitay hökümiti yüz bergen weqelerni xelq'ara térrorluq teshkilatlirigha, jihad teshkilatlirigha chétiwalsimu, biraq qolgha élin'ghan kishiler heqqide dölet axbaratliri éytqandin bashqa héchqandaq musteqil uchur yoqluqi bayan qilin'ghan. Xewerde mundaq déyilgen:
-Qeshqer héytgah meschitining imami jüme tahirning öltürülüsh weqesige chétilip qolgha élin'ghan 19 yashliq nurmemet abdili xitayning merkizi téléwiziye istansisining muxbirigha söz qiliwatqanda, xuddi mashina ademlerge oxshash özining jihad teshwiq qilin'ghan widi'olarni körgenlikini we shunga bu imamni öltürmekchi bolghanliqini éytti. Biraq, bu kishilerning éytqanlirini musteqil halda delillep, jezmleshtürüsh mumkin bolmidi. Chünki chet'ellik zhurnalist yaki kishilik hoquq aktiplirining ular bilen körüshüshige yol qoyulmidi. Bu kishilerning héchqaysisining özini aqlighudek adwokatimu yoq idi.

Los-anjilis waqti géziti xewiride bu kishilerning amma aldida ochuq-ashkara iqrar qildurulushidiki sewebni mulahize qilip yene mundaq dégen :
-Xitay hökümiti belkim “Qattiq zerbe bérish herikiti” ning ünümlük dawam qiliwatqanliqini körsitishni meqset qilghan bolushi mumkin. Biraq ular shuning bilen bir waqitta yene, gherb döletliri hökümetlirini we gherblik közetküchilerni weqelerning xitayning bésim siyasitidin kélip chiqqan emes, belki uning yershari xaraktérlik millitan heriketlerge chétishliq ikenlikige qayil qilishni meqset qilghan bolushi mumkin. Chünki, nurghunlighan chet'ellik közetküchiler Uyghurlarning heriketlirini xitay hökümitining Uyghurlarning tilini, medeniyitini we dinini cheklesh siyasetlirige bolghan naraziliqtin we yaki rayondiki musteqilliq idiyesining küchiyishidin kélip chiqqan naraziliq, dep qaraydu.

Xewerde buninggha washin'gtondiki jeymis town istratégiye tetqiqat merkizining tetqiqatchisi jeykob zénning mulahizisi misal qilin'ghan. Jeykob zén sözide “Xitay hökümiti élan qilghan bu widi'o körünüshliri we matériyallar xitayning Uyghur élidiki hujumlar xelq'ara térror herikitige chétishliq, dégen sözini kücheytip bérishi we hetta xitay Uyghur élide özi weqe peyda qiliwatidu, dégen gumanlarni yoq qilishi mumkin. Biraq, Uyghur élidiki heriketlerning pütünley qolda yasalghan we nahayiti addiy usullar arqiliq élip bérilghanliqi we uningda xelq'ara jihad teshkilatlirini isharet qilidighan héchqandaq bir simwol yaki belgining bolmasliqi bu millitan heriketlirining öz ichide shekillen'genlikini körsitip turmaqta” dégen.

Los-anjélis waqti gézitide élan qilin'ghan mezkur xewerde yene, sin'gapordiki nenyang téxnika uniwérsitétining térror mutexessisi rohan gunaratnaning mulahizisigimu yer bérilgen. U sözide gerche dölet axbaratlirida bu kishilerning bundaq heriket qilishidiki seweb tilgha élinmisimu, emma Uyghur élida xitay hökümitige nisbeten uzundin buyan dawam qilip kéliwatqan naraziliq mewjutluqini, Uyghurlarning uzundin buyan ghezep we ümidsizlik ichide yashap kelgenlikini, shunga radikal idiyilerningmu Uyghurlar ichide ittikla tarqilish éhtimali barliqini bildürgen. U shundaqla Uyghurlar ilgiri saqchixanilargha, hökümet organlirigha hujum qilghan bolsa bu qétim jüme tahirgha hujum qilishining Uyghur élidiki weziyettiki bir burulush nuqtisi dep qarashqa bolidighanliqini éytqan.

Xitay hökümiti Uyghurlar sadir qiliwatqan weqelerge diniy radikalizm seweb bolghanliqini ilgiri sürüp, Uyghur élining hemme yéride, idare-organlarda, mekteplerde we hetta yeslilerde “Diniy radikalizmgha qarshi turush” ni qattiq tekitlimekte. Biraq chet'ellik közetküchiler mana buni Uyghurlar arisida radikalliqning küchiyip kétishidiki seweb dep qarighan. Bu hepte ichide yene “Asiya katolikliri xewerliri” tor bétide élan qilin'ghan bu heqtiki xewerde mushu mesile otturigha qoyulghan. “Xitay shinjangdiki din kursigha hujum qilip, bir qanche kishini qolgha aldi” témisida bérilgen xewerde, xitay hökümitining aldinqi ayda bir yer asti qur'an kursigha hujum qilghanliqi we u kursta oquwatqan 82 balini “Qutquzuwalghanliqi” ni ilgiri sürgenliki bayan qilin'ghan. Ular xewiride, islam dini gerche xitayda étirap qilinidighan 5 dinning biri bolsimu, emma musulman Uyghur élida islam dini oqutushining qattiq cheklinidighanliqini, mekteplerde din oqutushining yoqluqini éytqan. Asiya katolikliri xewerlirining muxbiri Uyghurlarni ziyaret qilghan bolup, muxbir xewerde aldi bilen özi bilen sözleshken Uyghurlarning héchqaysining xitay hökümitidin qorqup öz ismini bérishni xalimighanliqini alahide eskertip ötken. Xewerde mundaq déyilgen:
-Özining ismini bérishni ret qilghan 30 yashlardiki bir Uyghur yash “Uyghurlar üstidiki kemsitish we shundaqla dinni normal oqushqa yol qoymasliq-Uyghurlarda bolupmu Uyghur yashlirida radikal idiyilerning küchiyishining eng chong sewebchisi, méning nurghun dostlirimmu buning ichide” dédi. Özining ismini bérishni ret qilghan yene bir Uyghur manga “Xitay hökümitining Uyghur musulmanlirigha qaratqan bundaq cheklime siyasiti emeliyette islamning téximu keng tarqilishigha seweb boluwatidu. Hökümet bolupmu yashlarning meschitke kirishige yol qoymaydu. Biraq ular dinni öginishi kérek. Undaq qilmisa, chonglar qérip tügewatsa, axiri yoqap ketmemdu” dédi.

Yuqiridiki maqalide, bu ikki neper Uyghurning sözige misalen, Uyghur élidiki bezi sheherlerde mexsus halda qanunsiz diniy pa'aliyetlerni pash qilghanlarni mukapatlash tüzümi yolgha qoyulghanliqi, 18 yashtin kichiklerning, dölet kadirliri, oqutquchi-oqughuchilarning meschitke kirishining cheklinidighanliqi we yéqinda texminen 300 din oshuq kishining diniy radikalliqqa chétilip qolgha élin'ghanliqi bayan qilin'ghan we kishilik hoquq organlirining xitay hökümitini bundaq siyasetler arqiliq radikalliqqa yol échip bérish bilen eyiblep kelgenlikini bildürgen.