Уйғур елидики қазақ диний өлималарму сиясий тәқибләшләргә учриған

Мухбиримиз гүлчеһрә
2017.06.14
qazaq-imam-olgen.jpg Уйғур райони алтай вилайити қаба наһийиси мәсчитиниң имами.
Oqurmen teminligen

Хитай һөкүмити йиллардин буян уйғурларға қаттиқ қоллуқ билән йүргүзүп кәлгән диний вә сиясий тәқибләшлирини, бу йил киргәндин буян қазақ қатарлиқ башқа милләтләргиму йүргүзүшкә башлиғанлиқи инкас қилинмақта. Бу һәқтә қазақистандин радиомизға учур бәргән бир қазақ зиялийси, хитай һөкүмитиниң диний җәһәттики қаттиқ тәқибләш сияситини  уйғур дияридики қазақларғму охшаш йүргүзүшкә башлиғанлиқини вә бир қисим нопузлуқ қазақ имам вә моллириниң тутқун қилиниш, зиянкәшликкә учраш вәқәлиридин мәлумат бәрди. Уйғур елидин қазақистанға көчүп чиққан бу қазақ зиялийси йәнә, қазақистан даирилириниң уйғур елидики қазақларниң вәзийитигә қарита, хитайға җиддий бир ипадә билдүрмәйватқанлиқи, қазақларниң вәзийитини аңлитидиған әркин ахбарат болмиғанлиқи сәвәблик, өзлири учраватқан бу мәсилиләрни дуняға аңлитишта қийинчилиққа учраватқанлиқини билдүрди.

Хитай нопус статистикисиға асасланғанда, хитай чеграси ичидики қазақларниң нопуси бир йерим милйон әтрапида болуп асасән уйғур елиниң шималидики җайларға тарқақлашқан. Униңдин сирт қазақистан мунасивәтлик даирилириниң тарқатқан толуқсиз мәлуматлириға асасланғанда қазақистан мустәқил болғандин кейин бу дөләткә уйғур елидин көчүп кәлгән қазақлар тәхминән 100 миңға йетиду. Гәрчә уларниң көп қисми қазақистан гражданлиқини вә яки бу дөләттә мәңгүлүк туруш һоқуқини алған болсиму, асаслиқ қисмини юқири мәлуматлиқ зиялийлар игиләйдиған бу қазақларниң асаслиқ уруқ-туғқанлири уйғур елидә болғачқа, биваситә яки васитилик һалда хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзүватқан сиясәтлириниң тәсиригә учрап туридиғанлиқи инкас қилинмақта.

Бүгүн радиомизға нөвәттә уйғур елидә яшаватқан қазақ хәлқиниң хитай һөкүмитиниң зулумиға учраватқанлиқини аңлатқан бир қазақ зиялийсиниң ейтишичә, бу йил киргәндин буян районда хитайниң күнсайин еғирлаштуруп елип бериватқан диний тәқибләшлиригә мусулман қазақ хәлқиму охшаш учримақта икән.Униң ейтишичә, болупму қазақлар арисида бәзи нопузға игә диний өлималар тутқун қилинип, еғир җазалиниватқан болуп, униң ейтишичә, икки һәптә илгири санҗидики мори қазақ аптоном наһийисидә уйғур ели даирисидиму йеңи селинған мәсчитләр ичидә әң чоң мәсчит һесабланған, тунҗи қазақ мәсчитиниң имами ақ нийәт молла тутқун қилинған, бир қанчә күн өткәндин кейин даириләр бу кишини өзини өлтүрүвалди дәп аилисигә қайтуруп бәргән вә назарәт астида дәрһал дәпнә қилдурған.Морида қазақларниң ислами етиқадиниң күчийишидә тәсири чоң болған бу молла, әсли уйғур аптоном районлуқ ислам институтида оқуп, хитай һөкүмити тәрипидин диний хизмәткә орунлаштурулуп, сиясий кеңәштә вәзипигә қоюлған бир диний зат икән.

Буниң алдида йәнә алтай қаба наһийәсидики көплигән шагирт тәрбийилигән һөрмәткә сазавәр диний зат вә мәсчитниң имами туюқсиз тутқун қилинип 10 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған. Даириләр униң мәсчит сиртида бириниң намизини чүшүргәнликини баһанә қилип,униңға қанунсиз диний паалийәт қилди дегән җинайәтни артип җазалиған.

Үрүмчи шәһиридики баяндай қазақ кәнтиниң имами қобул ахун, 3 йил аввал қазақистанниң диний ишлар министирлиқиниң һөҗҗитини көчүрүп сақлиғанлиқи вә оқуғанлиқи үчүн тутқун қилинип 8 йиллиқ түрмигә ташланған.

Бу вәқәләр райондики қазақларда зор тәсир пәйда қилған болсиму, әмма улар даириләрниң районда йүргүзүватқан қаттиқ зәрбә бериш сиясити сәвәблик биваситә наразилиқ билдүрәлмигән, әмма бу вәқәләрниң тәпсилатини қазақистандики уруқ-туғқанлириға йәткүзүш арқилиқ, қазақ хәлқиниң учраватқан зулумлирини қазақистан вә хәлқараға аңлитишқа тиришқан.

Мәлумат бәргүчиниң дейишичә һалбуки үндидарда бу хилдики учурларни қазақистанға йоллиған кишиләр вә диний мәзмунларни көргән тарқатқан қазақлардинму көп санда киши тутқун қилинғандин кейин һазирғичә хәвири болмиған.

Хитай һөкүмитиниң тарқатқан хәвәрлиридиму уйғур елидә диний әсәбийликни йоқитиш баһанисидә елип бериватқан учур васитилири вә башқа саһәләрдики бастуруш һәрикәтлиридә қазақларниңму җазаланғанлиқи ашкариланған иди. Бу учур бәргүчи қазақ зиялийсиниң билдүрүшичә, 2017-йил бешида илиниң күнәс наһийәсидики бир қазақ қизи қ қ топида һиҗаблиқ бир қизниң сүритини чиқарғанлиқи үчүн “диний әсәбийликни тәрғиб қилидиған мәзмунларни тарқатқан” дегән җинайәт артилип қамаққа елинған.

Учур бәргүчи қазақ зиялийси йәнә сөзидә өзлириниң қазақларниң адаләтсиз һалда җазалиниш, зиянкәшликкә учраш әһваллириниң йеқиндин буян көпләп йүз бериватқанлиқи, уйғур елидә хитай һөкүмитиниң учур вә иҗтимаий алақә васитилиригә болған контроллуқи пәвқуладдә чиң болғанлиқи, униң үстигә паспорт йиғиш башланғандин буян уйғур елидики қазақлар билән алақиләрниң үзүлүп қалғанлиқи қатарлиқ әһвалларни қазақистан даирилиригә аңлитиш үчүн тиришип келиватқан болсиму,әмма қазақистанниң хитай оттурисидики иқтисадий-сиясий мунасивәтләрдә уйғур елидин чиққан қазақларниң һоқуқ мәнпәәтлириниң көздин сақит қилиниватқанлиқини билдүрди.

У йәнә “уйғурларниң хитайниң динсизлаштуруш, бастуруш сиясәтлириниң қурбани болуватқанлиқини, еғир зулум чекиватқанлиқидәк вәзийитини мән яхши билимән, шундақла дуня яхши билиду, уйғурлар вәзийити нурғун хәлқаралиқ тәшкилатларниң вә һөкүмәтләрниң көзитиши астида,әмма қазақлар техиму хәтәрлик әһвалда, чүнки дуня буларниң қазақ дөлити бар дәп қарап мәсилимизгә көңүл бөлмәйду, униң үстигә бу бастурушларда уйғурлар йоқап кәтмәйду, әмма қазақлар техиму еғир бир кризиста, хитайниң райондики сиясәтлири тәсиридә асанла ассимилятсийә болуп йоқап кетиду, чүнки қазақлар уйғурлардәк топлишип яшимайду, диний етиқадиму уйғурлардәк чиң әмәс, қоғдиниш күчи нисбәтән аҗиз...” дегәндәк мулаһизилирини оттуриға қойди.

Биз бу қазақ зиялийси тәмин әткән учурларға асасән қазақ имамлар тутқун қилинған мори, баяндай қатарлиқ җайлардики даириләрни телефон арқилиқ зиярәт қилишқа тиришқан болсақму, рәт қилишқа учридуқ.

Шихәнзә, ғулҗа қатарлиқ җайларда қазақлар билән тәң хизмәт қилиш, яшаш җәрянида хитайниң қазақ хәлқигә тутқан пәрқлиқ сиясәтлирини яхши билидиған һазир америкада яшаватқан сиясий вәзийәт көзәткүчиси илшат һәсән әпәнди, “хитайниң нөвәттики тәқибләш сиясәтлиридә диний етиқади вә мәдәнийити җәһәттә уйғурлар билән отақлиққа игә қазақ вә башқа қериндаш милләтләрниң охшаш зулумға учришидин, хитай һөкүмитиниң бу сиясәтлириниң башқа милләтләргә қаратқан миллий зулумидин башқа ислам диниға қаратқан өчмәнлики вә һуҗумини көрүвалғили болиду. Буниңға қазақистан вә башқа ислам әллириниң ортақ диққитини тартиш интайин муһим” дегәнләрни оттуриға қойди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.