Uyghur élidiki qazaq diniy ölimalarmu siyasiy teqibleshlerge uchrighan

Altayning köktoqay nahiyisi qaratungké yéziliq hökümetning 12-aprél tarqatqan qazaqche‏-xitayche ikki tilda chiqirilghan pasport yighish uqturushi.

Xitay hökümiti yillardin buyan Uyghurlargha qattiq qolluq bilen yürgüzüp kelgen diniy we siyasiy teqibleshlirini, bu yil kirgendin buyan qazaq qatarliq bashqa milletlergimu yürgüzüshke bashlighanliqi inkas qilinmaqta. Bu heqte qazaqistandin radi'omizgha uchur bergen bir qazaq ziyaliysi, xitay hökümitining diniy jehettiki qattiq teqiblesh siyasitini  Uyghur diyaridiki qazaqlarghmu oxshash yürgüzüshke bashlighanliqini we bir qisim nopuzluq qazaq imam we mollirining tutqun qilinish, ziyankeshlikke uchrash weqeliridin melumat berdi. Uyghur élidin qazaqistan'gha köchüp chiqqan bu qazaq ziyaliysi yene, qazaqistan da'irilirining Uyghur élidiki qazaqlarning weziyitige qarita, xitaygha jiddiy bir ipade bildürmeywatqanliqi, qazaqlarning weziyitini anglitidighan erkin axbarat bolmighanliqi seweblik, özliri uchrawatqan bu mesililerni dunyagha anglitishta qiyinchiliqqa uchrawatqanliqini bildürdi.

Xitay nopus statistikisigha asaslan'ghanda, xitay chégrasi ichidiki qazaqlarning nopusi bir yérim milyon etrapida bolup asasen Uyghur élining shimalidiki jaylargha tarqaqlashqan. Uningdin sirt qazaqistan munasiwetlik da'irilirining tarqatqan toluqsiz melumatlirigha asaslan'ghanda qazaqistan musteqil bolghandin kéyin bu döletke Uyghur élidin köchüp kelgen qazaqlar texminen 100 minggha yétidu. Gerche ularning köp qismi qazaqistan grazhdanliqini we yaki bu dölette menggülük turush hoquqini alghan bolsimu, asasliq qismini yuqiri melumatliq ziyaliylar igileydighan bu qazaqlarning asasliq uruq-tughqanliri Uyghur élide bolghachqa, biwasite yaki wasitilik halda xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasetlirining tesirige uchrap turidighanliqi inkas qilinmaqta.

Bügün radi'omizgha nöwette Uyghur élide yashawatqan qazaq xelqining xitay hökümitining zulumigha uchrawatqanliqini anglatqan bir qazaq ziyaliysining éytishiche, bu yil kirgendin buyan rayonda xitayning künsayin éghirlashturup élip bériwatqan diniy teqibleshlirige musulman qazaq xelqimu oxshash uchrimaqta iken.Uning éytishiche, bolupmu qazaqlar arisida bezi nopuzgha ige diniy ölimalar tutqun qilinip, éghir jazaliniwatqan bolup, uning éytishiche, ikki hepte ilgiri sanjidiki mori qazaq aptonom nahiyiside Uyghur éli da'irisidimu yéngi sélin'ghan meschitler ichide eng chong meschit hésablan'ghan, tunji qazaq meschitining imami aq niyet molla tutqun qilin'ghan, bir qanche kün ötkendin kéyin da'iriler bu kishini özini öltürüwaldi dep a'ilisige qayturup bergen we nazaret astida derhal depne qildurghan.Morida qazaqlarning islami étiqadining küchiyishide tesiri chong bolghan bu molla, esli Uyghur aptonom rayonluq islam institutida oqup, xitay hökümiti teripidin diniy xizmetke orunlashturulup, siyasiy kéngeshte wezipige qoyulghan bir diniy zat iken.

Buning aldida yene altay qaba nahiyesidiki köpligen shagirt terbiyiligen hörmetke sazawer diniy zat we meschitning imami tuyuqsiz tutqun qilinip 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Da'iriler uning meschit sirtida birining namizini chüshürgenlikini bahane qilip,uninggha qanunsiz diniy pa'aliyet qildi dégen jinayetni artip jazalighan.

Ürümchi shehiridiki bayanday qazaq kentining imami qobul axun, 3 yil awwal qazaqistanning diniy ishlar ministirliqining höjjitini köchürüp saqlighanliqi we oqughanliqi üchün tutqun qilinip 8 yilliq türmige tashlan'ghan.

Bu weqeler rayondiki qazaqlarda zor tesir peyda qilghan bolsimu, emma ular da'irilerning rayonda yürgüzüwatqan qattiq zerbe bérish siyasiti seweblik biwasite naraziliq bildürelmigen, emma bu weqelerning tepsilatini qazaqistandiki uruq-tughqanlirigha yetküzüsh arqiliq, qazaq xelqining uchrawatqan zulumlirini qazaqistan we xelq'aragha anglitishqa tirishqan.

Melumat bergüchining déyishiche halbuki ündidarda bu xildiki uchurlarni qazaqistan'gha yollighan kishiler we diniy mezmunlarni körgen tarqatqan qazaqlardinmu köp sanda kishi tutqun qilin'ghandin kéyin hazirghiche xewiri bolmighan.

Xitay hökümitining tarqatqan xewerliridimu Uyghur élide diniy esebiylikni yoqitish bahaniside élip bériwatqan uchur wasitiliri we bashqa sahelerdiki basturush heriketliride qazaqlarningmu jazalan'ghanliqi ashkarilan'ghan idi. Bu uchur bergüchi qazaq ziyaliysining bildürüshiche, 2017-yil béshida ilining künes nahiyesidiki bir qazaq qizi q q topida hijabliq bir qizning süritini chiqarghanliqi üchün “Diniy esebiylikni terghib qilidighan mezmunlarni tarqatqan” dégen jinayet artilip qamaqqa élin'ghan.

Uchur bergüchi qazaq ziyaliysi yene sözide özlirining qazaqlarning adaletsiz halda jazalinish, ziyankeshlikke uchrash ehwallirining yéqindin buyan köplep yüz bériwatqanliqi, Uyghur élide xitay hökümitining uchur we ijtima'iy alaqe wasitilirige bolghan kontrolluqi pewqul'adde ching bolghanliqi, uning üstige pasport yighish bashlan'ghandin buyan Uyghur élidiki qazaqlar bilen alaqilerning üzülüp qalghanliqi qatarliq ehwallarni qazaqistan da'irilirige anglitish üchün tiriship kéliwatqan bolsimu,emma qazaqistanning xitay otturisidiki iqtisadiy-siyasiy munasiwetlerde Uyghur élidin chiqqan qazaqlarning hoquq menpe'etlirining közdin saqit qiliniwatqanliqini bildürdi.

U yene “Uyghurlarning xitayning dinsizlashturush, basturush siyasetlirining qurbani boluwatqanliqini, éghir zulum chékiwatqanliqidek weziyitini men yaxshi bilimen, shundaqla dunya yaxshi bilidu, Uyghurlar weziyiti nurghun xelq'araliq teshkilatlarning we hökümetlerning közitishi astida,emma qazaqlar téximu xeterlik ehwalda, chünki dunya bularning qazaq döliti bar dep qarap mesilimizge köngül bölmeydu, uning üstige bu basturushlarda Uyghurlar yoqap ketmeydu, emma qazaqlar téximu éghir bir krizista, xitayning rayondiki siyasetliri tesiride asanla assimilyatsiye bolup yoqap kétidu, chünki qazaqlar Uyghurlardek topliship yashimaydu, diniy étiqadimu Uyghurlardek ching emes, qoghdinish küchi nisbeten ajiz...” dégendek mulahizilirini otturigha qoydi.

Biz bu qazaq ziyaliysi temin etken uchurlargha asasen qazaq imamlar tutqun qilin'ghan mori, bayanday qatarliq jaylardiki da'irilerni téléfon arqiliq ziyaret qilishqa tirishqan bolsaqmu, ret qilishqa uchriduq.

Shixenze, ghulja qatarliq jaylarda qazaqlar bilen teng xizmet qilish, yashash jeryanida xitayning qazaq xelqige tutqan perqliq siyasetlirini yaxshi bilidighan hazir amérikada yashawatqan siyasiy weziyet közetküchisi ilshat hesen ependi, “Xitayning nöwettiki teqiblesh siyasetliride diniy étiqadi we medeniyiti jehette Uyghurlar bilen otaqliqqa ige qazaq we bashqa qérindash milletlerning oxshash zulumgha uchrishidin, xitay hökümitining bu siyasetlirining bashqa milletlerge qaratqan milliy zulumidin bashqa islam dinigha qaratqan öchmenliki we hujumini körüwalghili bolidu. Buninggha qazaqistan we bashqa islam ellirining ortaq diqqitini tartish intayin muhim” dégenlerni otturigha qoydi.