Xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan ramizanliq cheklimisini yenimu kücheytken

Xitay alahide qoralliq saqchilirining jüme namizidin qaytqan Uyghurlarni nazaret qiliwatqan körünüsh. 2014-Yili 23-may, ürümchi.

Diniy étiqad erkinliki xitay kommunist hökümiti teripidin izchil cheklinip kéliwatqan Uyghurlarning, bu ramizandiki weziyiti dunya metbu'atining we kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini tartiwatqan del mushu künlerde, aptonom rayonning térrorluqqa qarshi turup, muqimliqni qoghdash xizmitini ilgiri sürüsh neq meydan yighini xotende échilip, muqimliq tedbirini yenimu bir baldaq yuqiri kötürüsh buyruqi bérildi. Igileshlirimizdin da'irilerning rayonda Uyghurlargha qaratqan ramizanliq cheklimilirini ilgiriki yillardikidinmu kücheytkenliki ispatlandi.

Bügün bu heqte jiddiy inkas qayturghan Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanim: “Xitay hökümitining, xatirjemlik, tinchliq éyi bolghan muqeddes ramizanda Uyghurlargha qaratqan basturushlirini kücheytishi, yalghuz Uyghur musulmanlirighila emes, pütün islam dinigha urush achqanliq” dep eyiblidi.

Xitay da'iriliri bu yil ramzan kélish aldida mexsus ramzan éyidiki muqimliq tedbirliri heqqide ilgirikige oxshash uqturush élan qilmighan bolsimu, inkas we ramzan harpisida radiyomiz muxbirlirining rayondin igiligen uchurliridin, alahide muqimliq tedbiri éliniwatqan Uyghur élida, bolupmu jenubta weziyetning alahide qattiqliqi shundaqla yerlik da'irilerning mexsus ramizanliq bashqurush charilirini yolgha qoyuwatqanliqi melum bolghan idi. Dunya axbaratliridimu Uyghurlarning ramizanda oxshashla teqibge uchrawatqanliqi, diniy we insaniy heq-hoquqlirining dexli tawuzgha uchrawatqanliqi diqqet qozghawatqan bir peytte bolsa, bash shtabi hindistandiki ümmet tor békiti 30-may “Xitay hökümitining shinjangda musulmanlarning roza tutushini chekligenliki yalghan” témisida xewer tarqatti. Uningda, 20 milyon'gha yéqin musulmanlar yashaydighan xitayda, musulman ehlining köp qismining Uyghur rayonida ikenlikini, 24 mingdin artuq meschitlerning barliqini shundaqla bu jaydiki Uyghur, tunggan, qazaq, özbék qatarliq musulmanlarning, ramizanda namaz ibadetliri we terawi namazlirigha ixtiyariy halda qatniship, roza ‏-ramizanni xatirjem ötküzüwatqanliqini yazghan. Hemde yene, “Meschitlerde qur'an tilawetler nahayiti erkin, héchqandaq tosalghusiz élip bérilidu, xitaydiki musulmanlar hökümetning orunlashturushliri bilen hej tawabigha baralaydu” dégenlerni körsetken. Emma rayonda xitay hökümiti teripidin yéqinda téxi yolgha qoyghan islami isimlarni cheklesh, saqal qoyush, hijab kiyishni cheklesh, qur'anlarni yighish, din oqughanlarni jazalash, meschitlerde wez nesihet hetta du'alarni birlikke keltürüsh namida chekleshke oxshash dunyada ghulghula qozghighan siyasetlerning birinimu tilgha almighan.

2014- We 2015-yilliri xitay hökümiti özining we özi bilen siyasiy iqtisadiy hemkarliqi bar döletlerning teshwiqat metbu'atidin gherezlik paydilinip, “Shinjangda roza tutush cheklen'genliki yalghan” dégen xewerlerni tarqatqan idi.
Halbuki, bu xil teshwiqat bu ramizanda qaytidin meydan'gha kéliwatqan bir peytte 29-may aptonom rayonning térrorluqqa qarshi turup, muqimliqni qoghdash xizmitini ilgiri sürüsh neq meydan yighini xotende échildi.
Shinjang xewiride körsitishiche, yighinning asasliq meqsiti-aptonom rayonluq partkomning térrorluqqa qarshi turup, muqimliqni qoghdashtiki“Bir meydan xelq urushi” ning ghelibisini qolgha keltürüsh toghrisidiki qarar-orunlashturmisini izchillashturup, uni emeliyleshtürüshke puxta asas sélish iken.

Aptonom rayonluq partkomning mu'awin sékrétari, siyasiy qanun komitétining shujisi ju xeylün yighinda barliq saqchi küchlirining we barliq wilayet, oblast, sheherlik partkom, xelq hökümetliri subyéktliq mes'uliyitini zimmisige élip muqimliq jehette mesile körülgenlerning jawabkarliqini qet'iy sürüshtürüp, partiye 19-qurultiyining ghelibilik échilishini ela netijiler bilen kütüwélishi kérek dégenlerni telep qilghan.

Xitay taratquliridin yene, aptonom rayonluq partkom 5-ayning 27-küni aptonom rayon'gha biwasite qarashliq organlardiki partiye teshkilatlirida “Bayraqni égiz kötürüp, mes'uliyetni sadiqliq bilen zimmimizge élip, ittipaqliq, muqimliq polat sépilini qet'iy mustehkemleymiz” témisidiki qesem, wede bérish yighini échilghanliqi, aptonom rayon'gha biwasite qarashliq organlardiki 74 ming partiye ezasigha wakaliten wediname imzalap, “Siyasiy intizam we siyasiy qa'idige qattiq ri'aye qilip, sadiq bolush we mes'uliyetni zimmisige élish arqiliq partiye qesimini emeliyette körsitish” heqqide kolléktip wede bergenliki melum.

Da'irilerning ramzan harpisidin bashlap dawamlashturghan bu xil siyasiy yighin we pa'aliyetliri rayonning siyasiy weziyitining yenimu jiddiyleshkenlikini, adettiki puqralardin bashqa xitay hökümitidin ma'ash alidighan Uyghur kadir we bashqilarningmu bésim astida qalghanliqini körsetmekte. Bu heqte bügün ismini ashkarilashni xalimighan, ghuljidin kélip amérikada oquwatqan bir oqughuchi, özining a'ilisidin ramizanliq hal sorap qilghan téléfonida, hökümet orginida xizmet qilidighan dadisining özige hergiz roza tutmasliq heqqide dewet qilghanliqini éytip: “Dadam héchqachan bundaq geplerni qilmaytti,bolupmu biz bilen bille turidighan bowam, momam hajim bolghachqa, ramzan peytide bolsimu bizlerge diniy telim bérish yaki ramizanni mubareklep du'a qilish a'ilidikilerning aditi idi. Emma bu qétim dadam özi roza tutmighandin bashqa, idaride qol qoyghan kadirlarning roza tutmasliqi heqqidiki mes'uliyetnamigha asasen, hajim bowam, momamningmu roza tutmasliqini telep qilghan iken” dédi.

Bu ismini ashkarilashni xalimighan qizning éytishiche, téléfonni alghan momisi yighlap turup, bowisiningmu achchiqta aghrip orun tutup qalghanliqini éytqan, “Yene shundaqtimu weziyet bundaq, dadingizni ayawatimiz sizmu ayang, jiq ishlargha arilashmang, roza tutmang. Oqushingizni oqup jim qaytip kéling” dégenlerni éytip nesihet qilghan.

Bu uchurlargha asasen ramizanda xitay hökümiti yolgha qoyuwatqan tedbirler heqqide rayon'gha qaratqan téléfonlirimizdin melum bolushiche, bu yil da'iriler hökümet kadirlirigha yilda qol qoyushqa mejburlap kelgen roza tutmasliq heqqidiki mes'uliyetnamigha téximu keng mezmunlarni qoshqan bolup, ularning özila emes, a'ile ezaliri, uruq-tughqanliriningmu roza tutmasliqigha kapaletlik qilish, xizmetdash we qolum qoshnilirinimu nazaret qilip roza tutmasliqqa terbiye qilish heqqide ramzan kirishtin burun wede alghan.

Bular xoten sheherlik jama'et xewpsizlik idarisidiki bir yardemchi saqchi éghzidin ispatlandi:

-Kadirlar roza tutushqa bolamdu?
-Yaqey roza tutushqa bolmaydu.
-Silermu roza tutmasliq heqqide kapaletnamige qol qoydunglarmu?
-Qoyduq mes'uliyetnamige, qol qoyduq hemmimiz.
-Uningda bulturqigha oxshimaydighan mezmunlar barmiken?
-Uruq-tughqanlar, a'ile tawabi'atlirimiz, özimiz mes'ul bolghan alaqilishidighan a'ile, yéqin-yoruq, qolum-qoshna dégendek, shulargha nazaret qilghan asasta, terbiye ishlep mushundaq roza tutmasliqqa kapaletlik qilish toghrisida mes'uliyetnamige imzalaghliq.
-Qachan imza qoydunglar?
-Azna künidin bashlap.

Bu saqchi yene, her bir a'ililerningmu roza tutqan-tutmighanliqini tekshürüsh üchün, kadirlar, saqchi küchlirining toxtimay nöwetliship a'ililerge kirip nazaret qilip kéliwatqanliqini bildürdi.
Biz bashqa jaylardiki ramizanliq muqimliq tedbirlirining qandaq shekillerde kücheytilgenliki heqqide qeshqerning peyziwat nahiyilik hökümet we saqchi ponkiti qatarliq jayliridin melumat élishqa tirishqan bolsaqmu, da'iriler bu heqte jawab bérishni ret qildi.

Rayonda xitay da'irilirining muqimliq hemmini bésip chüshidu dégen sho'arda dawam qiliwatqan muqimliq tedbirlirining yéqindin buyan téximu jiddiy bir weziyet shekillendürüwatqanliqi melum idi, ramzan kélishi bilen da'irilerning Uyghur musulmanlirining ramizanliq ibadetlirige mudaxile qilidighan yenimu qattiq tedbirlerni qolliniwatqanliqi, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirida naraziliq we endishe peyda qilmaqta. Bu heqte bügün radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qilghan Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanim, “Ezeldin Uyghurlarning diniy heq-hoquqlirini qattiq basturup kelgen xitay hökümitining, ramizandek xatirjemlikni tewsiye qilidighan, musulmanlarning ulugh ibadet éyida Uyghur musulmanlirining ibaditini cheklep, ularni basturushi pütün islam dunyasigha, islam dinigha urush achqanliq” dep küchlük inkas qayturdi.