Уйғур дияридики рамизанлиқ чәклимиләр дуня ахбарат саһәсиниң диққитини тартти

Қәшқәр педагогика институти уйғур оқуғучиларға рамизанда су ичкүзүватқан көрүнүш. 2014-Йили июл.

Хәлқара мәтбуатлар уйғур диярида рамизан кириши биләнла хитайниң уйғур мусулманлириға қаратқан түрлүк шәкилләрдики чәклимилириниң күчәйгәнликини хәвәр қилишти.

Бирләшмә агентлиқниң 6-июндики хәвиридә тилға елинишичә, хитай һөкүмити бу йилқи рамизандиму уйғур диярида һөкүмәт хадимлири, партийә әзалири, ишчи-хизмәтчиләр вә оқутқучи, оқуғучиларниң роза тутушини, мәсчиткә киришини чәкләпла қалмай, бихәтәрлик тәдбирлирини зор дәриҗидә күчәйтип, җәмийәт аманлиқиға капаләтлик қилиш шоари астида җиддий сиясий килимат пәйда қилған.

Хәвәрдә д у қ баянатчиси дилшат ришитниң сөзи нәқил елинип, хитай һөкүмитиниң уйғурларни “бихәтәрлик әһдинамиси” гә имза қоюп, қанунсиз диний паалийәтләр билән шуғулланмаслиққа капаләтлик қилишқа мәҗбурлаватқанлиқи баян қилинған. Дилшат ришит сөзидә, хитай даирилириниң үрүмчидики һәрбир мәсчит, олтурақ районларға 2 сақчи, 6 ярдәмчи сақчи, 12 хәлқ әскирини орунлаштуруп, кимлик ениқлаш, тәртип сақлаш намида еғир бесим яритиватқанлиқини илгири сүргән.

Сиясий мәсилиләр көзәткүчиси пәрһат муһәммиди әпәнди дилшат ришитниң баянатини тәстиқлап, бу йилқи рамизандиму хитай һөкүмитиниң ички қисимда бесим сияситини йәнә күчәйткәнликини, сиртқа қарита дуняниң көзини бояватқанлиқини әскәртти.

Бошүн тори болса 6-июндики мунасивәтлик хәвиридә, қәшқәр вә ақсу районлирида рамизанға мунасивәтлик һалда 6-айниң 3-күни аз дегәндә 17 уйғурниң қолға елинғанлиқи һәққидә хитайдики тор бәтләрдә учур тарқалғанлиқини әскәрткән. Әркин асия радиоси хитайчә қанили вә б б с му 6-июндики хәвәрлиридә бу һәқтә учур берип өткән. Әмма, һөкүмәт тәрәптин бу тоғрилиқ һазирға қәдәр һечқандақ мәлумат ашкариланмиған.

Фирансийә авазиниң 6-июндики хәвиридә, хитай мәркизи һөкүмити пәйшәнбә күни “ашханиларни ечиш-ачмаслиқ шәхсниң иликидики иш, йәрлик даириләр арилишалмайду” дегән болсиму, көплигән ашханиларниң мәҗбурий ечилғанлиқи, уйғур дияридики мәсчитләрниң қаттиқ назарәт астиға елинғанлиқи, коча чарлашниң күчәйгәнлики, нопус тәкшүрүш намида кишиләрниң биарам қилиниватқанлиқи оттуриға қоюлған. Хәвәрдә дилшат ришитниң “уйғурларниң етиқади бейҗиңниң райондики мустәбит һакимийити үчүн тәһдит пәйда қилмақта” дегән бир җүмлә сөзи қистурулған һәмдә уйғурларниң хитай һакимийитидин наразилиқи әскәртилгән.

Д у қ муавин рәиси үмид агаһи әпәнди болса, болупму хитайниң диний җәһәттики бастуруш сиясәтлириниң уйғур диярида қаршилиқларниң барғансери радикаллишишиға түрткә болуватқанлиқини тилға елип, хитайниң диний сияситидә йеқин кәлгүсидә иҗабий бир өзгириш болмайдиғанлиқини әскәртти.

Германийә авазиниң хитай һөкүмити алдинқи һәптә елан қилған “шинҗаңниң диний етиқад әркинлик әһвали” намлиқ ақташлиқ китаби һәққидә ишлигән мәхсус хәвиридә, хитай һөкүмитиниң баянлири билән уйғурларниң әмәлийити оттурисида асман-земин пәрқ барлиқи көрситип берилгән иди.

“рамзанда ашханиларни ечиш-ачмаслиқни растла дукан хоҗайини бәлгиләмду?” намлиқ бу хәвәрдә, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң ислам әқидиси вә мәдәнийитигә қарита бастуруш, кәмситиш сиясити йүргүзүватқанлиқини, бу сәвәблик мушу бир йил ичидә уйғур диярида көп қетим қанлиқ тоқунуш йүз бәргәнликини, қорғас еғизидики 30 дин артуқ миллий ашханиларни рамизанда тақимаслиқ үчүн, хитай һөкүмитиниң ашхана хоҗайинлириға вәдинамә яздурғанлиқини, хитай һөкүмитиниң 18 яштин төвәнләрниң мәсчиткә киришини чәкләш арқилиқ уйғурларниң диний етиқадини зәиплитишкә урунуватқанлиқини, буниң түрлүк шәкилләрдики қаршилиқларға сәвәб болуватқанлиқини шәрһлигән.

“шинҗаңниң диний етиқад әркинлик әһвали” намлиқ ақташлиқ китаби һәққидә пәрһат муһәммиди әпәндиму өз қарашлирини баян қилип, хитайниң уйғур дияридики реаллиқни пүтүнләй бурмилап көрсәткәнликини тәкитлиди.

26-Апрел франкфурт мәҗмуә гезити “бейҗиңниң хитайчә дини” намлиқ бир обзор елан қилған болуп, мәзкур обзорда хитай һөкүмитиниң динни хитайчилаштурушқа, йәни өзлириниң тили бойичә ейтқанда, динни сотсиялизм үчүн хизмәт қилдурушқа урунуватқанлиқи тилға елинип, хитайниң диндин вә диний затлардин қорқидиғанлиқи, компартийәниң нәзиридә әң хәтәрлик җәң елан қилғучиларниң уйғур дияридики ислам радикал күчлири вә уларниң тәрәққият йүзлиниши икәнлики баян қилинған.

Мәлумки, өткән йили рамизан мәзгилидә хитайниң рамизанлиқ бесим сияситигә наразилиқ билдүрүп, дуняниң һәрқайси җайлиридики уйғурлар вә 10 миңлиған түрк хәлқи бир қанчә һәптә намайишлар елип барған иди.