Uyghur diyaridiki ramizanliq cheklimiler dunya axbarat sahesining diqqitini tartti

Qeshqer pédagogika instituti Uyghur oqughuchilargha ramizanda su ichküzüwatqan körünüsh. 2014-Yili iyul.

Xelq'ara metbu'atlar Uyghur diyarida ramizan kirishi bilenla xitayning Uyghur musulmanlirigha qaratqan türlük shekillerdiki cheklimilirining kücheygenlikini xewer qilishti.

Birleshme agéntliqning 6-iyundiki xewiride tilgha élinishiche, xitay hökümiti bu yilqi ramizandimu Uyghur diyarida hökümet xadimliri, partiye ezaliri, ishchi-xizmetchiler we oqutquchi, oqughuchilarning roza tutushini, meschitke kirishini cheklepla qalmay, bixeterlik tedbirlirini zor derijide kücheytip, jem'iyet amanliqigha kapaletlik qilish sho'ari astida jiddiy siyasiy kilimat peyda qilghan.

Xewerde d u q bayanatchisi dilshat rishitning sözi neqil élinip, xitay hökümitining Uyghurlarni “Bixeterlik ehdinamisi” ge imza qoyup, qanunsiz diniy pa'aliyetler bilen shughullanmasliqqa kapaletlik qilishqa mejburlawatqanliqi bayan qilin'ghan. Dilshat rishit sözide, xitay da'irilirining ürümchidiki herbir meschit, olturaq rayonlargha 2 saqchi, 6 yardemchi saqchi, 12 xelq eskirini orunlashturup, kimlik éniqlash, tertip saqlash namida éghir bésim yaritiwatqanliqini ilgiri sürgen.

Siyasiy mesililer közetküchisi perhat muhemmidi ependi dilshat rishitning bayanatini testiqlap, bu yilqi ramizandimu xitay hökümitining ichki qisimda bésim siyasitini yene kücheytkenlikini, sirtqa qarita dunyaning közini boyawatqanliqini eskertti.

Boshün tori bolsa 6-iyundiki munasiwetlik xewiride, qeshqer we aqsu rayonlirida ramizan'gha munasiwetlik halda 6-ayning 3-küni az dégende 17 Uyghurning qolgha élin'ghanliqi heqqide xitaydiki tor betlerde uchur tarqalghanliqini eskertken. Erkin asiya radi'osi xitayche qanili we b b s mu 6-iyundiki xewerliride bu heqte uchur bérip ötken. Emma, hökümet tereptin bu toghriliq hazirgha qeder héchqandaq melumat ashkarilanmighan.

Firansiye awazining 6-iyundiki xewiride, xitay merkizi hökümiti peyshenbe küni “Ashxanilarni échish-achmasliq shexsning ilikidiki ish, yerlik da'iriler arilishalmaydu” dégen bolsimu, köpligen ashxanilarning mejburiy échilghanliqi, Uyghur diyaridiki meschitlerning qattiq nazaret astigha élin'ghanliqi, kocha charlashning kücheygenliki, nopus tekshürüsh namida kishilerning bi'aram qiliniwatqanliqi otturigha qoyulghan. Xewerde dilshat rishitning “Uyghurlarning étiqadi béyjingning rayondiki mustebit hakimiyiti üchün tehdit peyda qilmaqta” dégen bir jümle sözi qisturulghan hemde Uyghurlarning xitay hakimiyitidin naraziliqi eskertilgen.

D u q mu'awin re'isi ümid agahi ependi bolsa, bolupmu xitayning diniy jehettiki basturush siyasetlirining Uyghur diyarida qarshiliqlarning barghanséri radikallishishigha türtke boluwatqanliqini tilgha élip, xitayning diniy siyasitide yéqin kelgüside ijabiy bir özgirish bolmaydighanliqini eskertti.

Gérmaniye awazining xitay hökümiti aldinqi hepte élan qilghan “Shinjangning diniy étiqad erkinlik ehwali” namliq aqtashliq kitabi heqqide ishligen mexsus xewiride, xitay hökümitining bayanliri bilen Uyghurlarning emeliyiti otturisida asman-zémin perq barliqi körsitip bérilgen idi.

“Ramzanda ashxanilarni échish-achmasliqni rastla dukan xojayini belgilemdu?” namliq bu xewerde, xitay hökümitining Uyghurlarning islam eqidisi we medeniyitige qarita basturush, kemsitish siyasiti yürgüzüwatqanliqini, bu seweblik mushu bir yil ichide Uyghur diyarida köp qétim qanliq toqunush yüz bergenlikini, qorghas éghizidiki 30 din artuq milliy ashxanilarni ramizanda taqimasliq üchün, xitay hökümitining ashxana xojayinlirigha wediname yazdurghanliqini, xitay hökümitining 18 yashtin töwenlerning meschitke kirishini cheklesh arqiliq Uyghurlarning diniy étiqadini ze'iplitishke urunuwatqanliqini, buning türlük shekillerdiki qarshiliqlargha seweb boluwatqanliqini sherhligen.

“Shinjangning diniy étiqad erkinlik ehwali” namliq aqtashliq kitabi heqqide perhat muhemmidi ependimu öz qarashlirini bayan qilip, xitayning Uyghur diyaridiki ré'alliqni pütünley burmilap körsetkenlikini tekitlidi.

26-Aprél frankfurt mejmu'e géziti “Béyjingning xitayche dini” namliq bir obzor élan qilghan bolup, mezkur obzorda xitay hökümitining dinni xitaychilashturushqa, yeni özlirining tili boyiche éytqanda, dinni sotsiyalizm üchün xizmet qildurushqa urunuwatqanliqi tilgha élinip, xitayning dindin we diniy zatlardin qorqidighanliqi, kompartiyening neziride eng xeterlik jeng élan qilghuchilarning Uyghur diyaridiki islam radikal küchliri we ularning tereqqiyat yüzlinishi ikenliki bayan qilin'ghan.

Melumki, ötken yili ramizan mezgilide xitayning ramizanliq bésim siyasitige naraziliq bildürüp, dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghurlar we 10 minglighan türk xelqi bir qanche hepte namayishlar élip barghan idi.