Хитайниң рамизан чәклимиси америка вә явропада қаттиқ тәнқидкә учриди

Хитай даирилириниң уйғурларға қаратқан түрлүк бесими вә диний етиқад чәклимилири уйғурларни чүшкүнләштүрмәктә. 2009-Йили 17-июл, үрүмчи.

Хитай һөкүмитиниң рамизан мәзгилидә бир қатар сиясәтләрни йолға қоюп, уйғурларни рози тутуштин чәклигәнлики хәвәр қилинғандин кейин, хитай һөкүмити бу һәқтә инкас қайтуруп, буларни инкар қилди.

Өткән бир нәччә һәптидин буян хитай һөкүмити бир қисим бәлгилимиләрни чиқирип һөкүмәт хадимлири вә оқутқучи-оқуғучиларниң роза тутушини чәклигән. Мәзкур хәвәр хәлқара мәтбуатларда ашкариланғандин кейин, күчлүк инкас қозғиған. Америка дөләт мәҗлиси диний әркинлик комитети вә явропа парламенти әзалири баянат елан қилип, хитай һөкүмитини әйиблигән иди.

Бүгүнки хәвәрләргә қариғанда, хитай даирилири чәтәл ахбаратлири вә уйғур тәшкилатлириға ялған хәвәр тарқитиш билән һуҗум қилған һәмдә хитайда пуқраларниң диний етиқад әркинликигә һөрмәт қилинидиғанлиқини илгири сүргән.

Уйғур елидә хитай һөкүмитигә болған наразилиқ һәрикәтлири күндин-күнгә күчийип кәткәндин кейин, чәтәлләрдики көзәткүчиләр хитай һөкүмитини уйғурларға қаратқан сиясәтлирини тәңшәш, бесим сиясәтлирини аяғлаштуруш һәққидә агаһландурған.

Әмма, бу йиллиқ рамизан ейи кириши билән хитай һөкүмитиниң уйғурларни рози тутуштин чәкләш сияситини илгирики йиллардикигә охшашла давам қилиши хәлқарада күчлүк инкас қозғиди.

Дүшәнбә күни америка дөләт мәҗлисигә қарашлиқ хәлқара дини әркинлик комитети мәхсус баянат елан қилип, хитай һөкүмитини уйғурларниң рози тутушиға тосқунлуқ қилидиған барлиқ чәклимилирини дәрһал бикар қилишқа чақирди.

Комитет рәиси катрина ләнтос свет баянатта: “хитай һөкүмити бу йилму рамизанлиқ чәклимиләрни иҗра қилиш арқилиқ, өзлириниң хәлқарада бирдәк етирап қилинған кишилик һоқуққа, пуқраларниң диний етиқад әркинликигә қаттиқ һөрмәтсизлик қиливатқанлиқини көрситип бәрди” деди.

Баянатта, 2009-йилидин буян уйғур елидики диний әркинлик вәзийитиниң наһайити зор дәриҗидә кәйнигә чекингәнлики, хитай даирилириниң бихәтәрлик тәдбирлирини мислисиз күчәйтип, уйғурларниң диний әқидилирини суслаштуруш үчүн аталмиш “қанунсиз” диний паалийәтләргә зәрбә берип кәлгәнлики баян қилинған.

Хитай һөкүмитиниң уйғурларға қойған диний чәклимисигә йәнә явропа парламент әзалиридинму инкас кәлди.

Явропа парламентиниң әзаси саҗҗад карим мәхсус явропа парламентиниң ташқи ишларға мәсул башлиқи катрин әштонға мәктуп йоллап, явропа иттипақидин әгәр хитай һөкүмити уйғурларға қойған рамизан чәклимилирини бикар қилмиған тәқдирдә хитайға җаза тәдбири қоюшни тәләп қилған.

У мәктупида “ явропа парламенти хитай һөкүмитиниң уйғур елидики хәлқниң наразилиқини пәсәйтип, җиддий вәзийәтни оңлаш үчүн қандақ тәдбир еливатқанлиқини сориши керәк” дегән.

Игилинишичә, парламент әзаси саҗҗад карим хитай һөкүмитиниң явропа парламентида турушлуқ вәкили яң йәнйигиму мәктуп йоллап, хитай һөкүмитидин рамизан чәклимилирини бикар қилишни тәләп қилған.

Уйғур елидики бир қисим йәрлик һөкүмәтләрниң тор бекәтлири вә бир қисим идарә-органларниң тор бетидә ишчи-хизмәтчиләрни, оқуғучиларни, партийә әзалирини рози тутушини мәни қилинидиған уқтурушларни очуқ-ашкара елан қилған иди.

Ақсу шәһәрлик һөкүмити өз тор бетидә техи шәһәрдики мусулман ашханилириниң тиҗарәт кинишкисиниң тәкшүрүлгәнликини, мусулманчә ашханиларниң рамизан мәзгилидә ашханисини тақап қоймай ечиш тоғрисида вәдинамигә қол қойғанлиқи, шуңа түзүмгә хилаплиқ қилғанларниң җазалинидиғанлиқини хәвәр қилған.

Бу хәвәрләр б б с, әл-җәзирә, хәлқара иқтисад вақти, ройтерс, фирансийә агентлиқи қатарлиқ нопузлуқ ахбарат васитилиридә бирдәк елан қилинған иди.

Уйғур районлуқ һөкүмәтниң баянатчиси хов хәнмиң ройтерс мухбириниң бу һәқтики соалиға җаваб бәргәндә юқиридики тәдбирләрниң елинғанлиқини инкар қилмиған әмма униң нормал хизмәт-оқуш вә күндилик турмуш тәртипигә капаләтлик қилиш үчүн йолға қоюлғанлиқини билдүргән иди.

Хәлқара мәтбуатларда уйғурларниң рози тутушини чәкләш үчүн хитай һөкүмити йолға қоюватқан түрлүк тәдбирләр елан қилиниватқан бир пәйттә, хитай һөкүмитиниң авази һесаблинидиған “хәлқ гезити” “хитай дини әркинликни қоғдайду” мавзулуқ бир мақалә елан қилип, чәтәл ахбарат органлирини вә дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришитни ялған гәп қилип, хата учур тарқитиш билән әйиблиди.

Улар хәвиридә, өз һөкүмәт тор бәтлиридә чиқирилған юқиридәк чәклимиләр һәққидики уқтурушларни “дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит ойдуруп чиқарған ялған сахта хәвәр” деди.

Дилшат ришит әпәнди болса бүгүн радиомизға қилған сөзидә, хитай һөкүмитиниң пүтүн хәлқара мәтбуатларниң мухбирлири өз көзи билән көргән учурни инкар қиливатқанлиқини билдүрди.

У сөзидә мундақ деди: хитай һөкүмити уйғурларниң рози тутушини чәкләш қилмишлири хәлқараға ашкарилинип кәткәнлики үчүн вә хәлқарада қаттиқ инкас қозғап кәткәнлики үчүн маңа һуҗум қилиш арқилиқ буни йоққа чиқармақчи болуватиду.

“хәлқ гезити” өз хәвиридә, хитай һөкүмитиниң асасий қанунлиридики диний әркинликкә аит маддилар вә 1997-йили елан қилинған диний әркинлик ақ ташлиқ китабидики маддиларни нәқил кәлтүрүп туруп, хитайда милләтләрниң диний етиқад әркинликиниң капаләткә игә икәнликини илгири сүргән.

Улар йәнә ислам дининиң хитайға 7-әсирдин тартип тонушлуқ икәнликини, хитайда уйғурлар вә туңганларни өз ичигә алған җәмий 18 милйон мусулман барлиқини, хитайда 30 миң җами вә 40 миң имам вә ахун барлиқини билдүргән.

Улар йәнә, 1980 йилидин тартип пәқәт уйғур елиниң өзидинла 40 миң кишиниң һәҗигә барғанлиқини, уйғур елидә 23 миңдин ашидиғанлиқини билдүргән.

Бирақ, хәлқара кишилик һоқуқ органлири вә америка диний әркинлик комитети елан қилған доклатларда хитай һөкүмитиниң пәрқлиқ районларда пәрқлиқ диний сиясәт йүргүзидиғанлиқни, хитай һөкүмитиниң динни чәкләш сиясәтлириниң асаслиқ уйғур мусулманлирини нишан қилғанлиқини, уйғур елидики мәсчит-җамиләргә кирип-чиқиватқанларниң тәқиб қилинидиғанлиқи, имамларға вәтәнпәрвәр болуш шәрти қоюлидиғанлиқи, һәҗигә баридиғанларниң һөкүмәт тәстиқлайдиған сан чәклимиси астида контрол қилиниватқанлиқи көрсәткән қилинған.

Дилшат ришит әпәнди хитай һөкүмитиниң явропа иттипақи вә шуниңдәк америкидики алақидар органларниң бу һәқтики доклатлириниң хитай һөкүмитиниң уйғурларниң диний һоқуқини қаттиқ чәкләватқанлиқиға интайин яхши испат икәнликини, буни хитай һөкүмитиниң инкар қилип болалмайдиғанлиқини тәкитлиди.