Xitayning ramizan cheklimisi amérika we yawropada qattiq tenqidke uchridi

Xitay da'irilirining Uyghurlargha qaratqan türlük bésimi we diniy étiqad cheklimiliri Uyghurlarni chüshkünleshtürmekte. 2009-Yili 17-iyul, ürümchi.

Xitay hökümitining ramizan mezgilide bir qatar siyasetlerni yolgha qoyup, Uyghurlarni rozi tutushtin chekligenliki xewer qilin'ghandin kéyin, xitay hökümiti bu heqte inkas qayturup, bularni inkar qildi.

Ötken bir nechche heptidin buyan xitay hökümiti bir qisim belgilimilerni chiqirip hökümet xadimliri we oqutquchi-oqughuchilarning roza tutushini chekligen. Mezkur xewer xelq'ara metbu'atlarda ashkarilan'ghandin kéyin, küchlük inkas qozghighan. Amérika dölet mejlisi diniy erkinlik komitéti we yawropa parlaménti ezaliri bayanat élan qilip, xitay hökümitini eyibligen idi.

Bügünki xewerlerge qarighanda, xitay da'iriliri chet'el axbaratliri we Uyghur teshkilatlirigha yalghan xewer tarqitish bilen hujum qilghan hemde xitayda puqralarning diniy étiqad erkinlikige hörmet qilinidighanliqini ilgiri sürgen.

Uyghur élide xitay hökümitige bolghan naraziliq heriketliri kündin-kün'ge küchiyip ketkendin kéyin, chet'ellerdiki közetküchiler xitay hökümitini Uyghurlargha qaratqan siyasetlirini tengshesh, bésim siyasetlirini ayaghlashturush heqqide agahlandurghan.

Emma, bu yilliq ramizan éyi kirishi bilen xitay hökümitining Uyghurlarni rozi tutushtin cheklesh siyasitini ilgiriki yillardikige oxshashla dawam qilishi xelq'arada küchlük inkas qozghidi.

Düshenbe küni amérika dölet mejlisige qarashliq xelq'ara dini erkinlik komitéti mexsus bayanat élan qilip, xitay hökümitini Uyghurlarning rozi tutushigha tosqunluq qilidighan barliq cheklimilirini derhal bikar qilishqa chaqirdi.

Komitét re'isi katrina lentos swét bayanatta: “Xitay hökümiti bu yilmu ramizanliq cheklimilerni ijra qilish arqiliq, özlirining xelq'arada birdek étirap qilin'ghan kishilik hoquqqa, puqralarning diniy étiqad erkinlikige qattiq hörmetsizlik qiliwatqanliqini körsitip berdi” dédi.

Bayanatta, 2009-yilidin buyan Uyghur élidiki diniy erkinlik weziyitining nahayiti zor derijide keynige chékin'genliki, xitay da'irilirining bixeterlik tedbirlirini mislisiz kücheytip, Uyghurlarning diniy eqidilirini suslashturush üchün atalmish “Qanunsiz” diniy pa'aliyetlerge zerbe bérip kelgenliki bayan qilin'ghan.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qoyghan diniy cheklimisige yene yawropa parlamént ezaliridinmu inkas keldi.

Yawropa parlaméntining ezasi sajjad karim mexsus yawropa parlaméntining tashqi ishlargha mes'ul bashliqi katrin eshton'gha mektup yollap, yawropa ittipaqidin eger xitay hökümiti Uyghurlargha qoyghan ramizan cheklimilirini bikar qilmighan teqdirde xitaygha jaza tedbiri qoyushni telep qilghan.

U mektupida “ Yawropa parlaménti xitay hökümitining Uyghur élidiki xelqning naraziliqini peseytip, jiddiy weziyetni onglash üchün qandaq tedbir éliwatqanliqini sorishi kérek” dégen.

Igilinishiche, parlamént ezasi sajjad karim xitay hökümitining yawropa parlaméntida turushluq wekili yang yenyigimu mektup yollap, xitay hökümitidin ramizan cheklimilirini bikar qilishni telep qilghan.

Uyghur élidiki bir qisim yerlik hökümetlerning tor béketliri we bir qisim idare-organlarning tor bétide ishchi-xizmetchilerni, oqughuchilarni, partiye ezalirini rozi tutushini men'i qilinidighan uqturushlarni ochuq-ashkara élan qilghan idi.

Aqsu sheherlik hökümiti öz tor bétide téxi sheherdiki musulman ashxanilirining tijaret kinishkisining tekshürülgenlikini, musulmanche ashxanilarning ramizan mezgilide ashxanisini taqap qoymay échish toghrisida wedinamige qol qoyghanliqi, shunga tüzümge xilapliq qilghanlarning jazalinidighanliqini xewer qilghan.

Bu xewerler b b s, el-jezire, xelq'ara iqtisad waqti, roytérs, firansiye agéntliqi qatarliq nopuzluq axbarat wasitiliride birdek élan qilin'ghan idi.

Uyghur rayonluq hökümetning bayanatchisi xow xenming roytérs muxbirining bu heqtiki so'aligha jawab bergende yuqiridiki tedbirlerning élin'ghanliqini inkar qilmighan emma uning normal xizmet-oqush we kündilik turmush tertipige kapaletlik qilish üchün yolgha qoyulghanliqini bildürgen idi.

Xelq'ara metbu'atlarda Uyghurlarning rozi tutushini cheklesh üchün xitay hökümiti yolgha qoyuwatqan türlük tedbirler élan qiliniwatqan bir peytte, xitay hökümitining awazi hésablinidighan “Xelq géziti” “Xitay dini erkinlikni qoghdaydu” mawzuluq bir maqale élan qilip, chet'el axbarat organlirini we dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishitni yalghan gep qilip, xata uchur tarqitish bilen eyiblidi.

Ular xewiride, öz hökümet tor betliride chiqirilghan yuqiridek cheklimiler heqqidiki uqturushlarni “Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit oydurup chiqarghan yalghan saxta xewer” dédi.

Dilshat rishit ependi bolsa bügün radi'omizgha qilghan sözide, xitay hökümitining pütün xelq'ara metbu'atlarning muxbirliri öz közi bilen körgen uchurni inkar qiliwatqanliqini bildürdi.

U sözide mundaq dédi: xitay hökümiti Uyghurlarning rozi tutushini cheklesh qilmishliri xelq'aragha ashkarilinip ketkenliki üchün we xelq'arada qattiq inkas qozghap ketkenliki üchün manga hujum qilish arqiliq buni yoqqa chiqarmaqchi boluwatidu.

“Xelq géziti” öz xewiride, xitay hökümitining asasiy qanunliridiki diniy erkinlikke a'it maddilar we 1997-yili élan qilin'ghan diniy erkinlik aq tashliq kitabidiki maddilarni neqil keltürüp turup, xitayda milletlerning diniy étiqad erkinlikining kapaletke ige ikenlikini ilgiri sürgen.

Ular yene islam dinining xitaygha 7-esirdin tartip tonushluq ikenlikini, xitayda Uyghurlar we tungganlarni öz ichige alghan jem'iy 18 milyon musulman barliqini, xitayda 30 ming jami we 40 ming imam we axun barliqini bildürgen.

Ular yene, 1980 yilidin tartip peqet Uyghur élining özidinla 40 ming kishining hejige barghanliqini, Uyghur élide 23 mingdin ashidighanliqini bildürgen.

Biraq, xelq'ara kishilik hoquq organliri we amérika diniy erkinlik komitéti élan qilghan doklatlarda xitay hökümitining perqliq rayonlarda perqliq diniy siyaset yürgüzidighanliqni, xitay hökümitining dinni cheklesh siyasetlirining asasliq Uyghur musulmanlirini nishan qilghanliqini, Uyghur élidiki meschit-jamilerge kirip-chiqiwatqanlarning teqib qilinidighanliqi, imamlargha wetenperwer bolush sherti qoyulidighanliqi, hejige baridighanlarning hökümet testiqlaydighan san cheklimisi astida kontrol qiliniwatqanliqi körsetken qilin'ghan.

Dilshat rishit ependi xitay hökümitining yawropa ittipaqi we shuningdek amérikidiki alaqidar organlarning bu heqtiki doklatlirining xitay hökümitining Uyghurlarning diniy hoquqini qattiq cheklewatqanliqigha intayin yaxshi ispat ikenlikini, buni xitay hökümitining inkar qilip bolalmaydighanliqini tekitlidi.